Σοφία Καραγιάννη, πώς γίνεται η λογοτεχνία θέατρο;

Αν είδες το Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς μια από τις προηγούμενες χρονιές, θα ξεκινήσεις για το Θέατρο Θησείον υποψιασμένος/η. Κι όμως, η βραβευμένη ομάδα GAFF εδώ ξεπερνά τον εαυτό της: Οι Νεκρές Ψυχές του Γκόγκολ, που ανεβαίνουν για πρώτη φορά στο θέατρο, είναι μια παράσταση σαρδόνια ποιητική, κεφάτη και αιχμηρή, με την φόρα και την σκηνική σπιρτάδα που λείπει τελευταία από τα θεατρικά μας πράγματα.

Με αφορμή τη νέα της παράταση, μέχρι και τα τέλη Ιανουαρίου, μιλήσαμε με τη σκηνοθέτρια Σοφία Καραγιάννη για το πόσο σύγχρονος είναι ο Γκόγκολ και πόσο ιδιαίτερο το χιούμορ του, και για το πώς γίνεται θέατρο η λογοτεχνία.

Οι Νεκρές Ψυχές παίρνουν παράταση για άλλον έναν μήνα μετά από μια πολύ επιτυχημένη πορεία. Την περιμένατε την επιτυχία;
Tην επιτυχία καλό είναι να μην την περιμένεις. Αυτό που μπορείς να περιμένεις είναι ένα έργο να συναντήσει το κοινό του σε ένα βαθύτερο επίπεδο και γι’ αυτό πρέπει να δουλέψεις με ακρίβεια και συγκεκριμένο ιδεολογικό άξονα. Η παράσταση ακουμπά σε κάτι εξαιρετικά οικείο, μιλάει για μηχανισμούς εξουσίας και ανθρώπους που κινούνται χωρίς ηθικό μέτρο, το ότι παίρνει παράταση, για έναν ακόμη μήνα, το εκλαμβάνουμε περισσότερο ως ένδειξη ότι άνοιξε ένας ουσιαστικός διάλογος με το κοινό, παρά ως επιτυχία.

Το έργο του Γκόγκολ γράφτηκε το 1842, όμως η κοινωνία που περιγράφει μοιάζει «ανησυχητικά γνώριμη», όπως λέτε και στο σκηνοθετικό σας σημείωμα. Ήταν αυτός ένας από τους λόγους που το επιλέξατε;
Όταν διαβάζεις τον Γκόγκολ σήμερα, δεν νιώθεις ότι συναντάς ένα κείμενο άλλης εποχής, αλλά ένα κείμενο σε χρόνο ενεστώτα. Στις Νεκρές Ψυχές ο Γκόγκολ φτιάχνει έναν κόσμο που η γραφειοκρατία, η διαφθορά και η κοινωνική αναρρίχηση χωρίς ηθικές αναστολές, μοιάζει τρομακτικά οικείος και αυτός ήταν και ο καθοριστικός λόγος για να το επιλέξουμε, δεν το αντιμετωπίσαμε ως κλασικό, αλλά ως ένα σύγχρονο πολιτικό και υπαρξιακό σχόλιο μεταμφιεσμένο σε σάτιρα.

Η παράσταση χαρακτηρίζεται από καυστικό χιούμορ αλλά και σκοτεινή ποίηση. Πώς ισορροπείτε αυτά τα δύο στοιχεία στη σκηνοθεσία σας;
Δεν είναι αντίθετα στοιχεία, το χιούμορ του Γκόγκολ δεν είναι ελαφρύ αλλά σκληρό, σχεδόν βίαιο και η ποίηση του είναι και λυρική και βαθιά ειρωνική, είναι σπουδαίος αυτός ο συγγραφέας. Νομίζω πως κάναμε μια παράσταση που το χιούμορ έρχεται για να ξεγυμνώσει τους χαρακτήρες και η ποίηση να τους δώσει βάθος. Κάτω από τη σάτιρα υπάρχει οίκτος για τον άνθρωπο που έχει χάσει τον πυρήνα του, που ζει μηχανικά και αυτή η υπόγεια τρυφερότητα είναι βαθιά ποιητική.

Ο Τσίτσικωφ, ο ήρωας του Γκόγκολ, εμπορεύεται νεκρές ψυχές για να ανέβει κοινωνικά. Αν μεταφέραμε τον χαρακτήρα αυτόν στο σήμερα, πώς θα τον φανταζόσασταν;
Σήμερα ο Τσίτσικωφ θα ήταν ένας άνθρωπος απολύτως ενσωματωμένος στο σύστημα, θα κινούνταν αθόρυβα, αποτελεσματικά, με κοινωνική ευγένεια. Απόλυτα προσαρμοστικός, θα ήταν ο τύπος του ανθρώπου που επιβιώνει παντού. Και επειδή ακούω και κάποιους από τους θεατές στο τέλος της παράστασης να λένε πως κάτι τους θυμίζει από ΟΠΕΚΕΠΕ, λέω πως ο Τσίτσικωφ δεν είναι στο επίπεδο του Φραπέ και του Χασάπη, βρίσκεται πιο ψηλά. Ο Τσίτσικωφ με δυο λόγια είναι επικίνδυνος όχι επειδή προκαλεί σκάνδαλα, αλλά επειδή επιβιώνει μετά από αυτά.

Η ομάδα GAFF έχει διακριθεί μεταξύ άλλων και για τον τρόπο που συνομιλεί με τη λογοτεχνία –ξεκινώντας από τον Χρόνη Μίσσιο και φτάνοντας τώρα στον Γκόγκολ. Τι σας ελκύει σε αυτή τη συνάντηση θεάτρου και λογοτεχνίας;
Μας ενδιαφέρει η λογοτεχνία γιατί δεν τη χρησιμοποιούμε ως υλικό, αλλά ως συνομιλητή. Τι έχει να πει σήμερα ένα κείμενο και, τελικά, πού μας εκθέτει; Από τον Χρόνη Μίσσιο μέχρι τον Γκόγκολ, μας απασχολούν κείμενα που έχουν πολιτικό και υπαρξιακό βάρος και που αντιστέκονται στην εύκολη ανάγνωση. Το θέατρο είναι ο τρόπος να τα φέρουμε στο παρόν, να τα δοκιμάσουμε πάνω στο σώμα, στη φωνή και στη συλλογική εμπειρία της σκηνής. Ξαναγράφουμε ένα κείμενο με άξονα αυτό που η πρόβα ανέστησε και όχι αυτό που ξέραμε εκ των προτέρων γι’ αυτό. Η πρόβα γίνεται ένας χώρος έρευνας και το κείμενο αντιμετωπίζεται ως ζωντανός οργανισμός. Η διασκευή δεν είναι μια πράξη προσαρμογής, αλλά μια πράξη ακρόασης, ακούμε τι επιμένει, τι αντέχει, τι μας ενοχλεί. Και εκεί ακριβώς γεννιέται η σκηνική γραφή, στο σημείο όπου το λογοτεχνικό κείμενο συναντά το παρόν μας και μας αναγκάζει να πάρουμε θέση.

Η φράση «οι νεκρές ψυχές, μήπως τελικά είναι οι ζωντανοί;» συνοψίζει όλη τη φιλοσοφία του έργου. Πώς τη διαβάζετε εσείς;
Για μένα αυτή η φράση λειτουργεί σαν μια σκληρή διαπίστωση. Οι «νεκρές ψυχές» δεν είναι αυτοί που λείπουν, αλλά εκείνοι που ζουν χωρίς να συμμετέχουν ουσιαστικά στη ζωή, χωρίς ενσυναίσθηση, χωρίς ευθύνη, χωρίς ρωγμές. Ο Γκόγκολ δεν μιλά για τον θάνατο, αλλά για μια ζωή που έχει αδειάσει από νόημα. Και το πιο ανησυχητικό είναι ότι αυτό δεν αφορά «τους άλλους», δεν δείχνει κάποιον απέναντί μας αλλά μας κοιτάζει κατάματα.

Συντελεστές
Σκηνοθεσία: Σοφία Καραγιάννη
Ελεύθερη απόδοση-Διασκευή: Σοφία Καραγιάννη
Σύμβουλος Δραματουργίας: Σβετλάνα Μαμαλούι
Σκηνικά-Κοστούμια: Γεωργία Μπούρδα
Πρωτότυπη μουσική: Γιώργος Χριστιανάκης
Επιμέλεια κίνησης: Μαργαρίτα Τρίκκα
Σχεδιασμός φωτισμών: Βασιλική Γώγου
Βοηθός Σκηνοθέτη: Μαρία Χαριτοπούλου
Μακιγιάζ: Στέλλα Χατζοπούλου
Φωτογραφίες: Χριστίνα Φυλακτοπούλου
Trailer: Στέφανος Κοσμίδης
Επικοινωνία: Χρύσα Ματσαγκάνη
Παραγωγή: GAFF
Ερμηνεία (αλφαβητικά): Ιωσήφ Ιωσηφίδης, Διονύσης Λάνης, Γιάννης Μάνθος, Χρήστος Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Πασσάς
Φωνή: Γιώργος Χριστιανάκης