Γιατί οι άνθρωποι είναι ρατσιστές;
Έχουν αυξηθεί τα φαινόμενα ρατσιστικής βίας τα τελευταία χρόνια στη χώρα και ίσως θα έπρεπε να εξετάσουμε και να εμβαθύνουμε λίγο στο πώς γεννιέται ο ρατσισμός.
Μετά την άνοδο του ακροδεξιού κόμματος και την είσοδό του στη Βουλή το 2015, παρατηρήθηκε μία αύξηση στα φαινόμενα ρατσισμού και σε κάποιες περιπτώσεις ρατσιστικής βίας. Κανείς δεν γεννιέται ρατσιστής, ωστόσο πώς ένας άνθρωπος γίνεται ρατσιστής;
Η ψυχολογική κατανόηση του ρατσισμού έχει επικεντρωθεί ιστορικά στην ατομική ψυχολογία, Αυτό σημαίνει ότι ο ρατσισμός καθοδηγείται από τις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές των ατόμων μεμονωμένα (κοινωνική-ψυχολογική προσέγγιση). Ωστόσο αν προσεγγίσουμε το φαινόμενο του ρατσισμού υπό αυτό το πρίσμα, συναντάμε πολλούς περιορισμούς και δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τον όρο ολιστικά.
Σήμερα, ορισμένοι ερευνητές διερευνούν το θέμα πολιτισμικά και κοινωνικά, θέτοντας ως βάση ότι τα άτομα διαμορφώνουν την κουλτούρα και η κουλτούρα διαμορφώνει τα άτομα. Άλλωστε, για να επιβιώσει μία σαθρή ιδεολογία, θα πρέπει να έχει πολλούς υποστηρικτές οι οποίοι θα επιβεβαιώνουν ο ένας τον άλλο.
Ο ρατσισμός αφορά συγκεκριμένες φυλετικές ομάδες και βασίζεται σε συστήματα εξουσίας και καταπίεσης. Ο ρατσισμός θεωρείται συχνά ατομικό πρόβλημα του ρατσιστή, αλλά είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι είναι πολύ πιο πολύπλευρος και συστημικός.
Οι άνθρωποι συνήθως έχουν στο μυαλό τους τον ρατσισμό με όρους φανερών ατομικών ενεργειών και ιδεολογιών, αλλά υπάρχει και μέσα σε συστήματα, οργανισμούς και πολιτισμούς. Κάπως έτσι, ο ρατσισμός ενσωματώνεται στην πραγματικότητα της καθημερινότητας.
Δεδομένου ότι ο ρατσισμός είναι μέρος της καθημερινής ζωής και των πολιτισμικών προτύπων, είναι συχνά δύσκολο για τους ανθρώπους να αντιληφθούν ότι κάποιες οικείες και κανονικοποιημένες ιδέες προωθούν ρατσιστικές απόψεις και συμπεριφορές – όπως για παράδειγμα ότι την σημαία στην παρέλαση πρέπει οπωσδήποτε να την κρατάει έλληνας.
Ρατσιστές δεν είναι μόνο τα άτομα που επιδεικνύουν φυλετικές προκαταλήψεις ή εμπλέκονται σε άμεσες πράξεις φυλετικών διακρίσεων. Ο ρατσισμός συχνά είναι λιγότερο προφανής και πολύ πιο ύπουλος, ειδικά όταν επηρεάζει θεσμούς, όπως το δικαστικό σύστημα, στο οποίο ένας ημεδαπός είναι πιθανόν να τύχει ελαστικότερης αντιμετώπισης από έναν αλλοδαπό.
Πώς εξηγείται τελικά ο ρατσισμός;
Εφόσον πλέον έχει απορριφθεί από τους ακαδημαϊκούς κύκλους ο «ατομικός» ρατσισμός και έχει αρχίσει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον ρατσισμό που είναι ριζωμένος στην κοινωνία μας, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν εξηγήσεις. Σχετίζεται με την επιβίωση του ισχυρότερου ή είναι ένας ψυχολογικός- αμυντικός μηχανισμός που βοηθά τους ανθρώπους να ταυτιστούν με μια ομάδα και να αισθάνονται πιο ασφαλείς;
Προσωπική ανασφάλεια
Είναι αλήθεια ότι όσοι στερούνται ταυτότητας και παλεύουν με τις ανασφάλειές τους μπορεί να έχουν την ανάγκη να ταυτιστούν με μία ομάδα. Κατά συνέπεια, αφού βρουν μια και καταφέρουν να γίνουν μέλη της μπορεί να αρχίσουν να αποξενώνουν τα άτομα που δεν μοιράζονται παρόμοια χαρακτηριστικά ή ιδεολογίες. Σε πιο ακραίες περιπτώσεις αρχίζουν να εμφανίζουν εχθρότητα προς τα άτομα που είναι εκτός της ομάδας τους.
Οι άνθρωποι τείνουν να σκέφτονται και να συμπεριφέρονται περισσότερο σαν τους ανθρώπους από τους οποίους περιβάλλονται. Γίνεται πολύ πιο εύκολο να επιτεθείς σε άλλους όταν συναναστρέφεσαι μόνο με ανθρώπους που μοιράζονται την ίδια άποψη.
Έλλειψη συμπόνιας
Τα άτομα που αποξενώνουν τα μέλη του κοινωνικού συνόλου που ανήκουν, τελικά συμπονούν λιγότερο όσους εξοστράκισαν· δείχνουν συμπόνια και ενσυναίσθηση μόνο για εκείνους με τους οποίους συναναστρέφονται τακτικά.
Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την αντιμετώπιση των θυμάτων του πολέμου στην Ουκρανία και ανατρέξτε στο πρόσφατο παρελθόν, το πόση συμπόνοια δείξαμε στα θύματα πολέμων οι οποίοι ήταν λίγο πιο ανατολικά. Αυτή η αδιαφορία μπορεί να μην είναι φανερά ρατσισμός, αλλά είναι ένα δείγμα έλλειψης ενσυναίσθησης η οποία σχετίζεται με τον ρατσισμό.
Προβολή ελαττωμάτων
Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται άσχημα με τον εαυτό τους ή αναγνωρίζουν τις ελλείψεις τους, αντί να τις αντιμετωπίζουν και να προσπαθήσουν να τις διορθώσουν, μπορεί να προβάλλουν την απέχθειά τους για τον εαυτό τους στους άλλους. Οι αποξενωμένες ομάδες μπορούν εύκολα να γίνουν αποδιοπομπαίοι τράγοι για όσους εθελοτυφλούν για τα προσωπικά τους ελαττώματα.
Κακή ψυχική υγεία
Είναι ο ρατσισμός σημάδι κακής ψυχικής υγείας; Όχι απαραίτητα, και καλό είναι να μη στιγματίζουμε τις ψυχικές ασθένειες, αλλά κάποιες συγκεκριμένες διαταραχές σχετίζονται με τον ρατσισμό. Για παράδειγμα, η παρανοϊκή διαταραχή προσωπικότητας και ο ναρκισσισμός είναι και οι δύο διαταραχές ψυχικής υγείας που χαρακτηρίζονται εν μέρει από αισθήματα ανασφάλειας, τα οποία μπορεί να κάνουν ένα άτομο πιο πιθανό να έχει ρατσιστικές πεποιθήσεις ή να εμπλέκεται σε ρατσιστικές συμπεριφορές. Αλλά είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι οι ρατσιστικές πεποιθήσεις και ενέργειες σίγουρα δεν περιορίζονται σε άτομα με διαταραχές ψυχικής υγείας.
Μίσος και φόβος
Το ακραίο μίσος βασίζεται σχεδόν πάντα στον φόβο. Οι άνθρωποι μπορεί να αισθάνονται ότι απειλούνται από άτομα που θεωρούν «διαφορετικά» ή «ξένα». Μπορεί να φοβούνται ότι θα χάσουν την εξουσία ή τα προνόμιά τους. Για να καταπολεμήσουν αυτόν τον φόβο, μερικοί άνθρωποι μπορεί να αναζητήσουν κοινωνική υποστήριξη από άλλους με παρόμοιους φόβους, διαιωνίζοντας τον φαύλο αυτό κύκλο.
Μέσα μαζικής ενημέρωσης
Τα μέσα ενημέρωσης δεν ευθύνονται για τα φαινόμενα ρατσισμού, ωστόσο παίζουν ρόλο στη συντήρηση του καθεστώτος του ρατσισμού. Όταν τα μέσα ενημέρωσης απεικονίζουν με συνέπεια κυρίως ένα λευκό καστ ηθοποιών σε περιοδικά, τηλεοπτικές εκπομπές και ταινίες, τότε η κουλτούρα των λευκών καθίσταται ως η «κυρίαρχη» ή «κανονική» κουλτούρα.
Ταυτόχρονα, σημασία έχει και το πώς τα ΜΜΕ απεικονίζουν τις φυλετικές ομάδες. Όταν ενθαρρύνουν τα φυλετικά στερεότυπα, ενισχύουν επίσης τις ατομικές φυλετικές προκαταλήψεις και τα συστήματα που διαιωνίζουν το φαινόμενο του ρατσισμού.
Παθητικός ρατσισμός
Ο τελευταίος παράγοντας είναι ίσως ο πιο σημαντικός. Είναι ο παθητικός ρατσισμός που προκύπτει από άγνοια, απάθεια ή άρνηση. Όταν ο ρατσισμός είναι συστημικός και ριζωμένος στις κοινωνικές δομές, το μόνο που απαιτείται για τη διατήρησή του είναι η αδράνεια. Οι άνθρωποι δεν χρειάζεται να είναι ενεργά ρατσιστές στις πεποιθήσεις και τις ενέργειές τους για να υποστηρίξουν τα ρατσιστικά συστήματα – αρκεί να μη θορυβούνται, και να μη διαμαρτύρονται μήπως και αλλάξει κάτι.
Με πληροφορίες από apa.org
Η ψυχολογική κατανόηση του ρατσισμού έχει επικεντρωθεί ιστορικά στην ατομική ψυχολογία, Αυτό σημαίνει ότι ο ρατσισμός καθοδηγείται από τις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές των ατόμων μεμονωμένα (κοινωνική-ψυχολογική προσέγγιση). Ωστόσο αν προσεγγίσουμε το φαινόμενο του ρατσισμού υπό αυτό το πρίσμα, συναντάμε πολλούς περιορισμούς και δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τον όρο ολιστικά.
Σήμερα, ορισμένοι ερευνητές διερευνούν το θέμα πολιτισμικά και κοινωνικά, θέτοντας ως βάση ότι τα άτομα διαμορφώνουν την κουλτούρα και η κουλτούρα διαμορφώνει τα άτομα. Άλλωστε, για να επιβιώσει μία σαθρή ιδεολογία, θα πρέπει να έχει πολλούς υποστηρικτές οι οποίοι θα επιβεβαιώνουν ο ένας τον άλλο.
Ο ρατσισμός αφορά συγκεκριμένες φυλετικές ομάδες και βασίζεται σε συστήματα εξουσίας και καταπίεσης. Ο ρατσισμός θεωρείται συχνά ατομικό πρόβλημα του ρατσιστή, αλλά είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι είναι πολύ πιο πολύπλευρος και συστημικός.
Οι άνθρωποι συνήθως έχουν στο μυαλό τους τον ρατσισμό με όρους φανερών ατομικών ενεργειών και ιδεολογιών, αλλά υπάρχει και μέσα σε συστήματα, οργανισμούς και πολιτισμούς. Κάπως έτσι, ο ρατσισμός ενσωματώνεται στην πραγματικότητα της καθημερινότητας.
Δεδομένου ότι ο ρατσισμός είναι μέρος της καθημερινής ζωής και των πολιτισμικών προτύπων, είναι συχνά δύσκολο για τους ανθρώπους να αντιληφθούν ότι κάποιες οικείες και κανονικοποιημένες ιδέες προωθούν ρατσιστικές απόψεις και συμπεριφορές – όπως για παράδειγμα ότι την σημαία στην παρέλαση πρέπει οπωσδήποτε να την κρατάει έλληνας.
Ρατσιστές δεν είναι μόνο τα άτομα που επιδεικνύουν φυλετικές προκαταλήψεις ή εμπλέκονται σε άμεσες πράξεις φυλετικών διακρίσεων. Ο ρατσισμός συχνά είναι λιγότερο προφανής και πολύ πιο ύπουλος, ειδικά όταν επηρεάζει θεσμούς, όπως το δικαστικό σύστημα, στο οποίο ένας ημεδαπός είναι πιθανόν να τύχει ελαστικότερης αντιμετώπισης από έναν αλλοδαπό.
Πώς εξηγείται τελικά ο ρατσισμός;
Εφόσον πλέον έχει απορριφθεί από τους ακαδημαϊκούς κύκλους ο «ατομικός» ρατσισμός και έχει αρχίσει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον ρατσισμό που είναι ριζωμένος στην κοινωνία μας, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν εξηγήσεις. Σχετίζεται με την επιβίωση του ισχυρότερου ή είναι ένας ψυχολογικός- αμυντικός μηχανισμός που βοηθά τους ανθρώπους να ταυτιστούν με μια ομάδα και να αισθάνονται πιο ασφαλείς;
Προσωπική ανασφάλεια
Είναι αλήθεια ότι όσοι στερούνται ταυτότητας και παλεύουν με τις ανασφάλειές τους μπορεί να έχουν την ανάγκη να ταυτιστούν με μία ομάδα. Κατά συνέπεια, αφού βρουν μια και καταφέρουν να γίνουν μέλη της μπορεί να αρχίσουν να αποξενώνουν τα άτομα που δεν μοιράζονται παρόμοια χαρακτηριστικά ή ιδεολογίες. Σε πιο ακραίες περιπτώσεις αρχίζουν να εμφανίζουν εχθρότητα προς τα άτομα που είναι εκτός της ομάδας τους.
Οι άνθρωποι τείνουν να σκέφτονται και να συμπεριφέρονται περισσότερο σαν τους ανθρώπους από τους οποίους περιβάλλονται. Γίνεται πολύ πιο εύκολο να επιτεθείς σε άλλους όταν συναναστρέφεσαι μόνο με ανθρώπους που μοιράζονται την ίδια άποψη.
Έλλειψη συμπόνιας
Τα άτομα που αποξενώνουν τα μέλη του κοινωνικού συνόλου που ανήκουν, τελικά συμπονούν λιγότερο όσους εξοστράκισαν· δείχνουν συμπόνια και ενσυναίσθηση μόνο για εκείνους με τους οποίους συναναστρέφονται τακτικά.
Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την αντιμετώπιση των θυμάτων του πολέμου στην Ουκρανία και ανατρέξτε στο πρόσφατο παρελθόν, το πόση συμπόνοια δείξαμε στα θύματα πολέμων οι οποίοι ήταν λίγο πιο ανατολικά. Αυτή η αδιαφορία μπορεί να μην είναι φανερά ρατσισμός, αλλά είναι ένα δείγμα έλλειψης ενσυναίσθησης η οποία σχετίζεται με τον ρατσισμό.
Προβολή ελαττωμάτων
Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται άσχημα με τον εαυτό τους ή αναγνωρίζουν τις ελλείψεις τους, αντί να τις αντιμετωπίζουν και να προσπαθήσουν να τις διορθώσουν, μπορεί να προβάλλουν την απέχθειά τους για τον εαυτό τους στους άλλους. Οι αποξενωμένες ομάδες μπορούν εύκολα να γίνουν αποδιοπομπαίοι τράγοι για όσους εθελοτυφλούν για τα προσωπικά τους ελαττώματα.
Κακή ψυχική υγεία
Είναι ο ρατσισμός σημάδι κακής ψυχικής υγείας; Όχι απαραίτητα, και καλό είναι να μη στιγματίζουμε τις ψυχικές ασθένειες, αλλά κάποιες συγκεκριμένες διαταραχές σχετίζονται με τον ρατσισμό. Για παράδειγμα, η παρανοϊκή διαταραχή προσωπικότητας και ο ναρκισσισμός είναι και οι δύο διαταραχές ψυχικής υγείας που χαρακτηρίζονται εν μέρει από αισθήματα ανασφάλειας, τα οποία μπορεί να κάνουν ένα άτομο πιο πιθανό να έχει ρατσιστικές πεποιθήσεις ή να εμπλέκεται σε ρατσιστικές συμπεριφορές. Αλλά είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι οι ρατσιστικές πεποιθήσεις και ενέργειες σίγουρα δεν περιορίζονται σε άτομα με διαταραχές ψυχικής υγείας.
Μίσος και φόβος
Το ακραίο μίσος βασίζεται σχεδόν πάντα στον φόβο. Οι άνθρωποι μπορεί να αισθάνονται ότι απειλούνται από άτομα που θεωρούν «διαφορετικά» ή «ξένα». Μπορεί να φοβούνται ότι θα χάσουν την εξουσία ή τα προνόμιά τους. Για να καταπολεμήσουν αυτόν τον φόβο, μερικοί άνθρωποι μπορεί να αναζητήσουν κοινωνική υποστήριξη από άλλους με παρόμοιους φόβους, διαιωνίζοντας τον φαύλο αυτό κύκλο.
Μέσα μαζικής ενημέρωσης
Τα μέσα ενημέρωσης δεν ευθύνονται για τα φαινόμενα ρατσισμού, ωστόσο παίζουν ρόλο στη συντήρηση του καθεστώτος του ρατσισμού. Όταν τα μέσα ενημέρωσης απεικονίζουν με συνέπεια κυρίως ένα λευκό καστ ηθοποιών σε περιοδικά, τηλεοπτικές εκπομπές και ταινίες, τότε η κουλτούρα των λευκών καθίσταται ως η «κυρίαρχη» ή «κανονική» κουλτούρα.
Ταυτόχρονα, σημασία έχει και το πώς τα ΜΜΕ απεικονίζουν τις φυλετικές ομάδες. Όταν ενθαρρύνουν τα φυλετικά στερεότυπα, ενισχύουν επίσης τις ατομικές φυλετικές προκαταλήψεις και τα συστήματα που διαιωνίζουν το φαινόμενο του ρατσισμού.
Παθητικός ρατσισμός
Ο τελευταίος παράγοντας είναι ίσως ο πιο σημαντικός. Είναι ο παθητικός ρατσισμός που προκύπτει από άγνοια, απάθεια ή άρνηση. Όταν ο ρατσισμός είναι συστημικός και ριζωμένος στις κοινωνικές δομές, το μόνο που απαιτείται για τη διατήρησή του είναι η αδράνεια. Οι άνθρωποι δεν χρειάζεται να είναι ενεργά ρατσιστές στις πεποιθήσεις και τις ενέργειές τους για να υποστηρίξουν τα ρατσιστικά συστήματα – αρκεί να μη θορυβούνται, και να μη διαμαρτύρονται μήπως και αλλάξει κάτι.
Με πληροφορίες από apa.org
