Μουσειακά αρχεία: Οι πολλαπλές εκδοχές της Ιστορίας της Τέχνης

του Γιάννη Ασδραχά

«Δεν υπάρχει μία ιστορία της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης, αλλά ποικίλες ιστορίες» είπε το βράδυ της προηγούμενης Τρίτης η Michelle Elligott, διευθύντρια των αρχείων του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MoMΑ). Bρέθηκε από τη Νέα Υόρκη στην Αθήνα, και στον πιο φιλικό χώρο ως προς το αντικείμενο της εργασίας της, το Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης (ΙΣΕΤ) που εδώ και τρία χρόνια αθόρυβα συλλέγει ψηφίδα- ψηφίδα στο νούμερο 9 της οδού Βαλαωρίτου το υλικό των πρωταγωνιστών της ελληνικής εικαστικής ιστορίας.

Όμως πώς προκύπτει η διαπίστωση της για την πολυπρισματική ανάγνωση του χρονικού της τέχνης; Η ιστορία και όχι μόνο στην περίπτωση της τέχνης είναι μία σύνθεση επιλογών, της ισχύουσας πολιτικής, του ιστοριογράφου, του πνεύματος των εκάστοτε καιρών κ.α. Όμως η πηγή σε αυτές τις «εκλεκτικές» επιλογές απόδοσης της ιστορίας δεν έχει ισχύ σε ένα χώρο: αυτόν των αρχείων. Σε αυτά τα μελετημένα αποθετήρια βρίσκεται ότι μπορεί να προέκυψε από τον παλμό της εποχής, προσφέροντας όχι μία αλλά πολλές και διαφορετικές αναγνώσεις των εξελίξεων.

«Στα Αρχεία του MoMA γνωρίζουμε το παρελθόν μας, εργαζόμαστε στο παρόν και προσδοκούμε το μέλλον» είπε η Michelle Elligott (φωτό, αριστερά) για τον οργανισμό που διευθύνει, και ο οποίος είναι κατά πολύ νεότερος από την ιστορία του μουσείου. Τα αρχεία ιδρύθηκαν, ως ξεχωριστό τμήμα, εξήντα χρόνια μετά τα εγκαίνια του ΜοΜΑ το 1989. Μόλις στη δεκαετία του 1980 αναγνωρίσθηκε στις ΗΠΑ σε εθνικό επίπεδο η σημασία του να διαθέτουν αρχεία τα μουσεία. Σήμερα σύμφωνα με την Michelle Elligott θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, πως, στην ουσία, με τη δημιουργία των Αρχείων του, το MoMA, ως φορέας, αποδέχεται και ενδυναμώνει το ρόλο του στην ιστορία της τέχνης του 20ου και του 21ου αιώνα.

Αρχικά, η λειτουργία τους επικεντρώθηκε στην τεκμηρίωση της ιστορίας του ίδιου του φορέα, φυλάσσοντας, ταξινομώντας και διατηρώντας προσβάσιμα ανενεργά έως τότε αρχεία. Παράλληλα συλλεγόταν και συλλέγεται υλικό σχετικό με το έργο του Μουσείου, όπως: αρχεία σχετικά με την ιστορία του, υλικό εκθέσεων, πρακτικά, αναφορές επιτροπών, αρχεία των επιμέρους τμημάτων, αρχεία που αφορούν στον προγραμματισμό των δράσεων του μουσείου, ηχητικά και οπτικοακουστικά ντοκουμέντα, προσωπικά έγγραφα των εφόρων και των διευθυντών καθώς και προφορικές μαρτυρίες. Κρίσιμη είναι η σημασία των αρχειακών τεκμήριων για την κατανόηση του μοναδικού ρόλου του συγκεκριμένου ιδρύματος, αλλά και της ίδιας της εξέλιξης και κωδικοποίησης της μοντέρνας τέχνης.

Ειδική αναφορά έκανε η Michelle Elligott στο φωτογραφικό αρχείο το οποίο περιλαμβάνει δεκάδες χιλιάδες φωτογραφίες. Αυτό το τμήμα περιλαμβάνει μόνο υλικό από τις εκθέσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στο μουσείο, και τις εκδηλώσεις που πλαισιώνουν 19.000 φωτογραφίες οι οποίες όπως είπε «είναι καθοριστικής σημασίας για τη μελέτη της ιστορίας της τέχνης αλλά και για την ίδια την ιστορία του σχεδιασμού εκθέσεων και των εκθεσιακών πρακτικών», δεδομένου ότι πολλές από τις εκθέσεις ήταν οι πρώτες αμερικανών και διεθνών καλλιτεχνών, οι οποίοι τότε έκαναν την παρθενική τους εμφάνιση ή βρίσκονταν σε πολύ πρώιμο στάδιο της καριέρας τους, αλλά που σήμερα είναι γνωστοί και καταξιωμένοι.

Αυτό το υλικό δίνει τη δυνατότητα σε ερευνητές, επιμελητές και καλλιτέχνες να αναλύσουν και να κατανοήσουν ό,τι έχει προϋπάρξει, ώστε να στηριχθούν επάνω του και να αναπτύξουν νέες εκθεσιακές και μουσειολογικές πρακτικές, νέες επιστημολογικές προσεγγίσεις, ακόμη και νέες καλλιτεχνικές πρακτικές. Με αυτές τις σημαντικές αρχειακές συλλογές ως παρακαταθήκη, το MoMa θεωρείται σήμερα ως εξέχον αποθετήριο πρωτογενών πηγών που διατίθενται για τη μελέτη και την κατανόηση της εννοιολογικής τέχνης των δεκαετιών του 1960 και του 1970.



Μια ακόμα ενδιαφέρουσα πτυχή του αρχειακού υλικού αφορά το υλικό από τις εκθέσεις που δεν πραγματοποιήθηκαν για διάφορους λόγους. Όμως το σκεπτικό τους και η προετοιμασία τους υπάρχουν στους χώρους του αρχείου. Η Michelle Elligott μας έδωσε ένα παράδειγμα: πρόκειται για την Έκθεση Χ, «ένα άκρως εμπιστευτικό σχέδιο», όπως το χαρακτήρισε, που θα εγκαινιαζόταν στα τέλη του 1940, την χρόνια που τα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης έδειξαν τα δόντια τους. «Σκοπός της θα ήταν να προωθήσει τα ιδεώδη της δημοκρατίας και να προσπαθήσει να κινητοποιήσει τους Αμερικανούς» πρόσθεσε η Michelle Elligott για αυτό το ανολοκλήρωτο θέαμα, μία άκρως ιδεολογικά προσδιορισμένη παρουσίαση, στην οποία δεν θα εκτίθεντο έργα τέχνης.

Στην κατατεθειμένη πρόταση ο θεατής θα μετείχε ενεργά, κινούμενος μέσα στο χώρο, όπου θα αντιμετώπιζε απειλές, από την εικονοποιήση της κουλτούρας του Ολοκληρωτισμού. Για παράδειγμα, στην αίθουσα με τίτλο «Η Λεωφόρος του Φασισμού» θα βρισκόταν περικυκλωμένος από μηχανικά ανδρείκελα που χαιρετούν τον Χίτλερ. Σε αντίθεση, το αίσθημα της ασφάλειας θα αναδυόταν στον επισκέπτη στην αίθουσα των «Ανθρώπινων Αξιών». Αν και οι λόγοι που η έκθεση αυτή δεν πραγματοποιήθηκε είναι περίπλοκοι σε μεγάλο βαθμό οφείλονται στον εκτιμώμενο προϋπολογισμό του υπέρογκου ποσού για την εποχή των 750.000 δολαρίων.

Τα Αρχεία του MoMA συνιστούν, ωστόσο, όχι μόνο ένα κέντρο έρευνας, αλλά και μια πλούσια πηγή υλικού που χρίζει, από μόνο του, ανάλογης προβολής. Για παράδειγμα πριν από τρία χρόνια, η Michelle Elligott συνεπιμελήθηκε την έκθεση με τίτλο «1969». Στην έκθεση το 40% από τα 200 εκθέματα, προερχόταν από τα Αρχεία. «Έφερα στην επιφάνεια τεκμήρια από τη σημαντική περιουσία των Αρχείων, όπως σπάνιο φωτογραφικό υλικό από περφόρμανς καλλιτεχνών» είπε η διευθύντρια των αρχείων. Ακόμα, στην έκθεση ενεργοποιήθηκαν αρχεία με σκοπό να γίνει η αναβιώση μιας μικρή έκθεση που είχε παρουσιαστεί στο ΜοΜΑ το 1969.

Επιπλέον, με υλικό από τα αρχεία προέκυψε μία ολόκληρη έκθεση στις επιστολές του καλλιτέχνη James Lee Byars προς την επιμελήτρια του Μουσείου Dorothy C. Miller. Σε αυτή την περίπτωση τα όρια μεταξύ έργου τέχνης και αρχειακού τεκμηρίου καθίστανται ρευστά. Σύμφωνα με την Michelle Elligott ο εικαστικός διακρίθηκε στην “επιστολική τέχνη”, και οι επιστολές αυτές αφορούν στον ίδιο τον πυρήνα της πρακτικής του: την προσήλωσή του στο εφήμερο και την έφεσή του προς ό, τι ο ίδιος όριζε ως αντικείμενα επιτέλεσης. Οι παραπάνω αλλά και άλλες εκθεσιακές δραστηριότητες έθεσαν το σημαντικό και επίκαιρο θέμα της ρευστότητας των ορίων μεταξύ τέχνης και αρχείου, αλλά και μεταξύ τέχνης και τεχνουργήματος.

Μία άλλη παράμετρος του αρχειακού υλικού είναι τα έγγραφα που είχαν σταλεί χρόνια πριν με το ταχυδρομείο ως συνοδευτικό και ενημερωτικό υλικό από καλλιτέχνες προς επιμελητές του MoMA. «Τώρα, με το πέρασμα του χρόνου και τη διεύρυνση της έννοιας και του περιεχομένου της τέχνης, τέτοια έγγραφα θεωρούνται, όλο και περισσότερο, έργα τέχνης» πρόσθεσε η Michelle Elligott και το διευκρινίζει λέγοντας πως το παραπάνω ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση της τέχνης των τελευταίων δεκαετιών, με την τάση της αποϋλοποίησης του έργου τέχνης, όπου το έργο δεν επιβιώνει. «Για παράδειγμα έγγραφα με οδηγίες της Lee Lozano αποτελούν μέρη των ίδιων των έργων ή είναι ντοκουμέντα κάποιου εφήμερου έργου».

Κλείνοντας, η Michelle Elligott είπε ότι τα αρχεία του MoMA είναι ενεργά. «Παίρνουν σάρκα και οστά σε εκθέσεις, καταλόγους, ερευνητικές εργασίες, ιστοσελίδες και ταινίες. Τα διαχειρίζεται μια ευρεία και καταρτισμένη ομάδα αρχειονόμων - ιστορικών τέχνης. Και τα ανασκάπτουν ιστορικοί τέχνης, επιμελητές, δικηγόροι, σκηνοθέτες, βιογράφοι, καθηγητές, καλλιτέχνες, σχεδιαστές και φοιτητές».

Η Michelle Elligott εκτός από διευθύντρια των Αρχείων του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MoMA, New York) είναι ιστορικός τέχνης και αρχειονόμος. Είναι, επίσης, συνσυγγραφέας της έκδοσης “Art in Our Time: A Chronicle of The Museum of Modern Art” (2004) και έχει συνεπιμεληθεί στο ΜοΜΑ τις εκθέσεις “1969” και “Abstract Expressionist New York: The Big Picture”. Οργανώνει τακτικά εκθέσεις αρχειακών τεκμηρίων, με πιο πρόσφατες αυτές αφιερωμένες στον James Lee Byars, το Dada και στην ιστορία του χορού στο MoMA. Είναι τακτική συνεργάτης του περιοδικού τέχνης Esopus με τη στήλη "Modern Artifacts" όπου δημοσιεύει και σχολιάζει τεκμήρια από τα αρχεία του ΜοΜΑ. Το 2005 ως υπότροφος του Ιδρύματος Fulbright διεξήγαγε έρευνα στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη στην Αθήνα. Δίνει, διεθνώς, διαλέξεις και δημοσιεύει συστηματικά πάνω σε θέματα αρχείων τέχνης.

Η εκδήλωση του ΙΣΕΤ είχε θέμα τον σύγχρονο ρόλο των αρχείων τέχνης. Εκτός της Michelle Elligott μίλησε η διευθύντρια του ΙΣΕΤ Τζούλια Δημακοπούλου, η Αλίκη Τσίργιαλου, υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείου Μουσείου Μπενάκη και η designer Αλεξάνδρα Τσουκαλά. Τη συζήτηση συντόνισε η ιστορικός τέχνης Ευγενία Αλεξάκη. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Ίδρυμα Fulbright.