Per Kirkeby: Η βυζαντινή τέχνη... στον 21ο αιώνα
Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της σύγχρονης τέχνης της Δανίας, ο Per Kirkeby, συνδιαλέγεται με τη βυζαντινή τέχνη και τα σύμβολα της εικονομαχίας, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
του Γιάννη Ασδραχά
Σε μία εκκλησία που βρίσκεται στην απομονωμένη επαρχία Malov της Δανίας, μία τοιχογραφία της Παναγίας Οδηγήτριας αποκαλύφθηκε κάτω από στρώσεις ασβέστη. Είχε «εξαφανιστεί» τον 16ο αιώνα όταν οι εικονογραφήσεις των ναών βρέθηκαν εκτός λατρευτικού τυπικού, αντίθετες πλέον με τους κανόνες της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Σε αυτήν την εικόνα με τα ξεθυμασμένα χρώματα του άλικου και της πορφύρας εντοπίζονται οι απαρχές της έκθεσης του σημαντικού 73χρονου Δανού εικαστικού Per Kirkeby στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Ο νεαρός τότε Kirkeby, με τη θέαση αυτού του «κρυμμένου» για αιώνες έργου, συλλογίστηκε πάνω στην αφετηρία της διαδρομής της τέχνης που έφερε ως επιτήδευση και βιωμένη γνώση ο καλλιτέχνης ή μάλλον ο τεχνίτης που έζησε τον 13ο αιώνα, και κάποια στιγμή βρέθηκε στην περιοχή των νεοφώτιστων χριστιανών στις εσχατιές του τότε πολιτισμού.
Ποια ήταν η κοιτίδα αυτής της τεχνικής; Πού την είχαν διδαχθεί οι εκφραστές της; Ποια ήταν η σημειολογία και οι κώδικες αυτής της απόδοσης; Τα ορατά χνάρια τον οδήγησαν στο Γοτθικό και το Ρωμανικό θρησκευτικό ιδίωμα, σχολές της μεσαιωνικής Ευρώπης πίσω από τις οποίες ανακάλυψε πως κρυβόταν το Βυζάντιο, αυτοκρατορία που η απρόσκοπτη ροή της στην ιστορία διήρκησε πάνω από 1000 χρόνια, αν και υπήρξε ανύπαρκτη στα βιβλία της εγκύκλιας παιδείας της πατρίδας του.
Σε μία de profundis προσωπική του εξομολόγηση σημειώνει «ούτε γνωρίζω την ιστορία του βυζαντινού καλλιτεχνικού ιδιώματος, της ζωγραφικής, της αρχιτεκτονικής, των εικόνων. Θεωρούσα ανέκαθεν δεδομένο ότι από το Bυζάντιο προέρχονται οι εικόνες της ανατολικής εκκλησίας και ότι τα ελληνικά στοιχεία στις εικόνες και η πρώιμη ρωμανική τέχνη στη Δύση, όλα πηγάζουν από το Βυζάντιο».
Η θωράκιση του με γνώση δεν είχε μονοσήμαντο χαρακτήρα. Γεννημένος το 1938, θεωρείται σύμφωνα με τον Mikael Wivel η πλέον πολυδιάστατη προσωπικότητα της δανέζικης σύγχρονης τέχνης. «Ενας έμπειρος δάσκαλος που δεν είναι μόνο ζωγράφος αλλά ποιητής και συγγραφέας και στοχαστής υψηλού επιπέδου ώστε να ανακυρυχθεί μέλος της Δανικής Ακαδημίας». Σπούδασε Φυσική Ιστορία και Γεωλογία στο πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης. Όμως η τέχνη τον κέρδισε. Η βαθιά γνώση των γεωλογικών διεργασιών αποτέλεσε χρήσιμο εργαλείο και στην αρχή της καλλιτεχνικής του δραστηριότητας.
Όσο για το καλλιτεχνικό αποτύπωμα του Βυζαντίου, δεν διδασκόταν ως μάθημα στη σχολή όταν εκείνος ήταν σπουδαστής. Και δεν έπαιζε κανένα απολύτως ρόλο στον καλλιτεχνικό διάλογο στη Δανία ως τα τέλη της δεκαετίας του 1960 εποχή που σταδιακά άρχισε να γίνεται αντιληπτή η συνάφεια της βυζαντινής τέχνης με τη λεγόμενη συγκεκριμένη τέχνη.
Σε αυτή την ατροπό οδήγησε τον Per Kirkeby ο ιστορικός τέχνης Troels Andersen μέσω της προτροπής του να εντρυφήσει στη δουλειά του ιδρυτή του Σουπρεματισμού Καζιμίρ Μάλεβιτς. Στα έργα του εντόπισε τις καταβολές του καλλιτέχνη από την βυζαντινή παράδοση. Όπως μάλιστα λέει, εύκολα διακρίνει κανείς πίσω από τα έργα του την τέχνη των εικόνων. «Ο Μάλεβιτς υπήρξε μία σημαντική μορφή για την πρωτοποριακή ομάδα καλλιτεχνών η οποία δρούσε στο περιβάλλον μου. Όμως είχα τις αμφιβολίες μου για αυτόν τον ριζοσπαστισμό του οποίου ο Μάλεβιτς έγινε σύμβολο».
Σε ένα ταξίδι του στα Επτάνησα και συγκεκριμένα στη Ζάκυνθο συναντήθηκε για πρώτη φορά ο Per Kirkeby με τη βυζαντινή παράδοση. Έντελώς απρογραμμάτιστα βρέθηκε στο μουσείο του νησιού με τις λατρευτικές εικόνες. Οπως ο ίδιος αφηγείται, η επίσκεψη του ήταν σαν αποκάλυψη «πιθανότατα επειδή εκείνη την εποχή βρισκόμουν σε κατάσταση μεγάλης σύγχυσης ειδικά σε σχέση με την τέχνη μου». Εκείνη την περίοδο αναζητούσε να αντλήσει από μια καλλιτεχνικά ασύλητη πραγματικότητα ένα νέο είδος αναπαράστασης.
«Βρισκόμουν μπροστά σε μία ζωγραφική παράδοση με αυστηρή «αφηρημένη» οργάνωση του χώρου της η οποία έβγαζε στην επιφάνεια σαφείς αναπαραστάσεις. Με εντυπωσίασε πολύ, δεν γνώριζα στα αλήθεια τότε τι να έκανα με αυτήν αλλά εκείνη έμενε μέσα μου σε κατάσταση αναμονής».
Εκείνη η επαφή έμελε να μεταβληθεί σε ένα είδος εμμονής με το Βυζάντιο που κυριάρχησε σε εκείνο το ταξίδι του στην Ελλάδα. Στην Αθήνα ανακάλυψε το Βυζαντινό μουσείο –προφανώς πριν τα έργα του δώσουν την εικόνα που έχει σήμερα–, το οποίο όπως σημείωνε «δεν ήταν παρά μία μικρή έπαυλη που οι τουρίστες έμοιαζαν να αγνοούν. Είχε κάτι το μυστικό. Μόνο οι μυημένοι πήγαιναν εκεί με μία προσωπική συμβουλή. Το είχες όλο δικό σου. Από πολλές απόψεις η επίσκεψη ήταν αποφασιστικής σημασίας. Μολονότι εξακολουθούσα να μην ξέρω πώς θα μπορούσα να την αξιοποιήσω».
Η έκθεση
Στο μικρό μουσείο εκείνης της εποχής με τα στοιβαγμένα ευρήματα, που σήμερα έχει μετατραπεί σε ένα πολυδύναμο χώρο πολιτισμού με έμφαση στον βυζάντιο και την κληρονομία του, βρίσκονται έργα του μεγάλων διαστάσεων, σε μια έκθεση με τίτλο «Per Kirkeby -Ένας δημιουργικός διάλογος με τη βυζαντινή τέχνη» που επιμελείται ο Mikael Wivel, ιστορικός τέχνης και μελετητής του έργου του Kirkeby.
Αν η τέχνη του μπορεί να βρει κάποιο θεωρητικό σημείο επαφής με κάποιο εδάφιο της βυζαντινής τέχνης, είναι αυτό της εικονομαχίας. Όπως οι Βυζαντινοί ζωγράφοι προσπαθούσαν κατά τη διάρκεια της ανεικονικής περιόδου μέσα από σύμβολα να αποδώσουν το θείο έτσι και ο Δανός καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τον συμβολισμό και την αφαίρεση για να αποδώσει τα θέματα του.
Το μεγαλείο της Ανάστασης αναπαριστάται με ένα πορφυρό χρώμα που αναβλύζει δύναμη με διάσπαρτα ακανόνιστα σχήματα που υποδηλώνουν τη συντέλεια. «Ο Κήπος της Εδέμ» θυμίζει χαρτογράφηση, ενώ στα «Σόδομα και Γόμορρα» αναπαριστά την στιγμή της κατάρρευσης με κίονες που διασπώνται οι σπόνδυλοι τους. Βάγια μονόχρωμα ταυτοποιούν στον παρατηρητή την παράσταση του έργου «Η Είσοδος του Ιησού στην Ιερουσαλήμ». Στα δύο του έργα με τίτλο η «Σταύρωση» κωνικοί όγκοι σκιαγραφούν το περίγραμμα του Γολγοθά.
Το σύμβολο του θείου πάθους, το ακάνθινο στεφάνι βρίσκεται στο επίκεντρο μίας καφέ και ερυθρής στρώσης χρώματος. Στο έργο που παρουσιάζεται σε τρείς αίθουσες τα έργα του καλλιτέχνη συνομιλούν με επτά εικόνες από την συλλογή του μουσείου χρονολογημένες από τον 15ο έως και τον 18ο αιώνα. Συνολικά παρουσιάζονται 29 έργα του καλλιτέχνη δημιουργίες που χρονολογούνται από το 1966 εώς και τις μέρες μας. «Το έργο του Per Kirkeby προκαλεί και προσκαλεί τον θεατή σε μία δεύτερη ανάγνωση. Η εκστατική ενόραση μέσα από τις αλλεπάλληλες αναγνώσεις των έργων, είναι σε τελική ανάλυση η επίδραση της τέχνης στον άνθρωπο, ο θεοφιλοσοφικός ορισμός της αισθητικής απόλαυσης», σημειώνει στον δίγλωσσο κατάλογο της έκθεσης (Ελληνικά-Αγγλικά) η Διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αναστασία Λαζαρίδου.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (Βας. Σοφίας 22)
Διάρκεια έκθεσης: Έως τις 24 Μαρτίου.
Σε μία εκκλησία που βρίσκεται στην απομονωμένη επαρχία Malov της Δανίας, μία τοιχογραφία της Παναγίας Οδηγήτριας αποκαλύφθηκε κάτω από στρώσεις ασβέστη. Είχε «εξαφανιστεί» τον 16ο αιώνα όταν οι εικονογραφήσεις των ναών βρέθηκαν εκτός λατρευτικού τυπικού, αντίθετες πλέον με τους κανόνες της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Σε αυτήν την εικόνα με τα ξεθυμασμένα χρώματα του άλικου και της πορφύρας εντοπίζονται οι απαρχές της έκθεσης του σημαντικού 73χρονου Δανού εικαστικού Per Kirkeby στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Ο νεαρός τότε Kirkeby, με τη θέαση αυτού του «κρυμμένου» για αιώνες έργου, συλλογίστηκε πάνω στην αφετηρία της διαδρομής της τέχνης που έφερε ως επιτήδευση και βιωμένη γνώση ο καλλιτέχνης ή μάλλον ο τεχνίτης που έζησε τον 13ο αιώνα, και κάποια στιγμή βρέθηκε στην περιοχή των νεοφώτιστων χριστιανών στις εσχατιές του τότε πολιτισμού.
Ποια ήταν η κοιτίδα αυτής της τεχνικής; Πού την είχαν διδαχθεί οι εκφραστές της; Ποια ήταν η σημειολογία και οι κώδικες αυτής της απόδοσης; Τα ορατά χνάρια τον οδήγησαν στο Γοτθικό και το Ρωμανικό θρησκευτικό ιδίωμα, σχολές της μεσαιωνικής Ευρώπης πίσω από τις οποίες ανακάλυψε πως κρυβόταν το Βυζάντιο, αυτοκρατορία που η απρόσκοπτη ροή της στην ιστορία διήρκησε πάνω από 1000 χρόνια, αν και υπήρξε ανύπαρκτη στα βιβλία της εγκύκλιας παιδείας της πατρίδας του.
Σε μία de profundis προσωπική του εξομολόγηση σημειώνει «ούτε γνωρίζω την ιστορία του βυζαντινού καλλιτεχνικού ιδιώματος, της ζωγραφικής, της αρχιτεκτονικής, των εικόνων. Θεωρούσα ανέκαθεν δεδομένο ότι από το Bυζάντιο προέρχονται οι εικόνες της ανατολικής εκκλησίας και ότι τα ελληνικά στοιχεία στις εικόνες και η πρώιμη ρωμανική τέχνη στη Δύση, όλα πηγάζουν από το Βυζάντιο».
Η θωράκιση του με γνώση δεν είχε μονοσήμαντο χαρακτήρα. Γεννημένος το 1938, θεωρείται σύμφωνα με τον Mikael Wivel η πλέον πολυδιάστατη προσωπικότητα της δανέζικης σύγχρονης τέχνης. «Ενας έμπειρος δάσκαλος που δεν είναι μόνο ζωγράφος αλλά ποιητής και συγγραφέας και στοχαστής υψηλού επιπέδου ώστε να ανακυρυχθεί μέλος της Δανικής Ακαδημίας». Σπούδασε Φυσική Ιστορία και Γεωλογία στο πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης. Όμως η τέχνη τον κέρδισε. Η βαθιά γνώση των γεωλογικών διεργασιών αποτέλεσε χρήσιμο εργαλείο και στην αρχή της καλλιτεχνικής του δραστηριότητας.
Όσο για το καλλιτεχνικό αποτύπωμα του Βυζαντίου, δεν διδασκόταν ως μάθημα στη σχολή όταν εκείνος ήταν σπουδαστής. Και δεν έπαιζε κανένα απολύτως ρόλο στον καλλιτεχνικό διάλογο στη Δανία ως τα τέλη της δεκαετίας του 1960 εποχή που σταδιακά άρχισε να γίνεται αντιληπτή η συνάφεια της βυζαντινής τέχνης με τη λεγόμενη συγκεκριμένη τέχνη.
Σε αυτή την ατροπό οδήγησε τον Per Kirkeby ο ιστορικός τέχνης Troels Andersen μέσω της προτροπής του να εντρυφήσει στη δουλειά του ιδρυτή του Σουπρεματισμού Καζιμίρ Μάλεβιτς. Στα έργα του εντόπισε τις καταβολές του καλλιτέχνη από την βυζαντινή παράδοση. Όπως μάλιστα λέει, εύκολα διακρίνει κανείς πίσω από τα έργα του την τέχνη των εικόνων. «Ο Μάλεβιτς υπήρξε μία σημαντική μορφή για την πρωτοποριακή ομάδα καλλιτεχνών η οποία δρούσε στο περιβάλλον μου. Όμως είχα τις αμφιβολίες μου για αυτόν τον ριζοσπαστισμό του οποίου ο Μάλεβιτς έγινε σύμβολο».
Σε ένα ταξίδι του στα Επτάνησα και συγκεκριμένα στη Ζάκυνθο συναντήθηκε για πρώτη φορά ο Per Kirkeby με τη βυζαντινή παράδοση. Έντελώς απρογραμμάτιστα βρέθηκε στο μουσείο του νησιού με τις λατρευτικές εικόνες. Οπως ο ίδιος αφηγείται, η επίσκεψη του ήταν σαν αποκάλυψη «πιθανότατα επειδή εκείνη την εποχή βρισκόμουν σε κατάσταση μεγάλης σύγχυσης ειδικά σε σχέση με την τέχνη μου». Εκείνη την περίοδο αναζητούσε να αντλήσει από μια καλλιτεχνικά ασύλητη πραγματικότητα ένα νέο είδος αναπαράστασης.
«Βρισκόμουν μπροστά σε μία ζωγραφική παράδοση με αυστηρή «αφηρημένη» οργάνωση του χώρου της η οποία έβγαζε στην επιφάνεια σαφείς αναπαραστάσεις. Με εντυπωσίασε πολύ, δεν γνώριζα στα αλήθεια τότε τι να έκανα με αυτήν αλλά εκείνη έμενε μέσα μου σε κατάσταση αναμονής».
Εκείνη η επαφή έμελε να μεταβληθεί σε ένα είδος εμμονής με το Βυζάντιο που κυριάρχησε σε εκείνο το ταξίδι του στην Ελλάδα. Στην Αθήνα ανακάλυψε το Βυζαντινό μουσείο –προφανώς πριν τα έργα του δώσουν την εικόνα που έχει σήμερα–, το οποίο όπως σημείωνε «δεν ήταν παρά μία μικρή έπαυλη που οι τουρίστες έμοιαζαν να αγνοούν. Είχε κάτι το μυστικό. Μόνο οι μυημένοι πήγαιναν εκεί με μία προσωπική συμβουλή. Το είχες όλο δικό σου. Από πολλές απόψεις η επίσκεψη ήταν αποφασιστικής σημασίας. Μολονότι εξακολουθούσα να μην ξέρω πώς θα μπορούσα να την αξιοποιήσω».
Η έκθεση
Στο μικρό μουσείο εκείνης της εποχής με τα στοιβαγμένα ευρήματα, που σήμερα έχει μετατραπεί σε ένα πολυδύναμο χώρο πολιτισμού με έμφαση στον βυζάντιο και την κληρονομία του, βρίσκονται έργα του μεγάλων διαστάσεων, σε μια έκθεση με τίτλο «Per Kirkeby -Ένας δημιουργικός διάλογος με τη βυζαντινή τέχνη» που επιμελείται ο Mikael Wivel, ιστορικός τέχνης και μελετητής του έργου του Kirkeby.
Αν η τέχνη του μπορεί να βρει κάποιο θεωρητικό σημείο επαφής με κάποιο εδάφιο της βυζαντινής τέχνης, είναι αυτό της εικονομαχίας. Όπως οι Βυζαντινοί ζωγράφοι προσπαθούσαν κατά τη διάρκεια της ανεικονικής περιόδου μέσα από σύμβολα να αποδώσουν το θείο έτσι και ο Δανός καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τον συμβολισμό και την αφαίρεση για να αποδώσει τα θέματα του.
Το μεγαλείο της Ανάστασης αναπαριστάται με ένα πορφυρό χρώμα που αναβλύζει δύναμη με διάσπαρτα ακανόνιστα σχήματα που υποδηλώνουν τη συντέλεια. «Ο Κήπος της Εδέμ» θυμίζει χαρτογράφηση, ενώ στα «Σόδομα και Γόμορρα» αναπαριστά την στιγμή της κατάρρευσης με κίονες που διασπώνται οι σπόνδυλοι τους. Βάγια μονόχρωμα ταυτοποιούν στον παρατηρητή την παράσταση του έργου «Η Είσοδος του Ιησού στην Ιερουσαλήμ». Στα δύο του έργα με τίτλο η «Σταύρωση» κωνικοί όγκοι σκιαγραφούν το περίγραμμα του Γολγοθά.
Το σύμβολο του θείου πάθους, το ακάνθινο στεφάνι βρίσκεται στο επίκεντρο μίας καφέ και ερυθρής στρώσης χρώματος. Στο έργο που παρουσιάζεται σε τρείς αίθουσες τα έργα του καλλιτέχνη συνομιλούν με επτά εικόνες από την συλλογή του μουσείου χρονολογημένες από τον 15ο έως και τον 18ο αιώνα. Συνολικά παρουσιάζονται 29 έργα του καλλιτέχνη δημιουργίες που χρονολογούνται από το 1966 εώς και τις μέρες μας. «Το έργο του Per Kirkeby προκαλεί και προσκαλεί τον θεατή σε μία δεύτερη ανάγνωση. Η εκστατική ενόραση μέσα από τις αλλεπάλληλες αναγνώσεις των έργων, είναι σε τελική ανάλυση η επίδραση της τέχνης στον άνθρωπο, ο θεοφιλοσοφικός ορισμός της αισθητικής απόλαυσης», σημειώνει στον δίγλωσσο κατάλογο της έκθεσης (Ελληνικά-Αγγλικά) η Διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αναστασία Λαζαρίδου.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (Βας. Σοφίας 22)
Διάρκεια έκθεσης: Έως τις 24 Μαρτίου.
