Η καταστροφή του Κοσμοπολιτισμού: Η Σμύρνη στο Μπενάκη

του Γιάννη Ασδραχά 

Όταν σκόρπισε η στάχτη που άφησε πίσω της η φωτιά της Σμύρνης, μαζί της εξαφανίστηκαν και τα τελευταία απομεινάρια ενός κόσμου. Ήταν το τέλος μίας ειδικής κατηγορίας ανθρώπων, που η γενιά τους κρατάει από τους πρώτους έμπορους που ανακάλυπταν τις αγορές ακλουθώντας τα άστρα σε επισφαλή πλεούμενα. Πολιτισμοί και θρησκείες, βρήκαν σε αυτή την πόλη τον τόνο της συνύπαρξης. Μία πολυμορφία που διαμόρφωσαν εν μέρη τα ειδικά προνόμια που είχε παραχωρήσει η οθωμανική αυτοκρατορία. Μέχρι ο εθνικισμός να έρθει ως εφιάλτης μαζί με τον 20ο αιώνα.

Όταν τα άτακτα τμήματα του εθνικιστικού τούρκικου στρατού, οι Τσέτες, έμπαιναν στα προάστια της πόλης, ο στόχος δεν ήταν μόνο η κατάκτηση της Σμύρνης ως γεωγραφική έννοια. Ούτε η «απαλλοτρίωση» όσων κατοίκων δεν θα ήταν χρήσιμοι ως μαγιά για την επερχόμενη τούρκικη δημοκρατία, αλλά κυρίως το πνεύμα της: Αυτή η σπάνια σύνθεση όλων των στοιχείων της ανατολής με τη δύση. Της επιχειρηματικότητας με την ανέμελη ζωή. Της ψυχαγωγίας με την παιδεία. Και εντέλει ξεριζώθηκε η «Άπιστη Σμύρνη» όπως την αποκαλούσε ο Ατατούρκ. Κάηκε σαν μάγισσα σε φωτιά του μεσαίωνα για να δώσει την θέση της σε μία πόλη με εκτουρκισμένο όνομα που τις ιστορικές της μνήμες φίλτραρε η προπαγάνδα.

Ένα χρονικό που αναδεικνύει χωρίς εμπάθειες και συστρατεύσεις την ιστορία της πρωτεύουσας της Ιωνίας από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και το 1922, παρουσιάζεται αυτό το διάστημα στο Μουσείο Μπενάκη μέσα από υλικό που για πρώτη φορά φανερώνεται στο κοινό. «Σμύρνη: Η καταστροφή του Κοσμοπολιτισμού (1880-1922)» είναι ο τίτλος της έκθεσης που φέρνει από αρχεία της Αμερικής και της Ευρώπης φιλμ που συνθέτει ενα ιστορικό ντοκιμαντέρ και φωτογραφίες που στήνουν μία έκθεση όπου για πρώτη φορά φωτίζονται άγνωστες εικόνες της Σμύρνης.

Το υλικό προέρχεται από ιδιωτικές συλλογές όπως αυτή του Pierre De Gigord και από τα αρχεία της Library of Congress, του Πανεπιστημίου του Princeton και του Harvard, του Near East Relief, του Imperial War Museum, της Pathe και άλλων ιδρυμάτων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Η έρευνα για τον εντοπισμό του υλικού που κράτησε τέσσερα χρόνια και πραγματοποιήθηκε από την σκηνοθέτη του ντοκιμαντέρ και επιμελήτρια της έκθεσης Μαρία Ηλιού και του ιστορικού σύμβουλου Αλέξανδρου Κιτροέφ.

«Από τα πρώτα χρόνια της ζωής μου η Σμύρνη με στοίχειωνε. Υπήρχε παντού στη ζωή μας, στο διαμέρισμα της οδού Σόλωνος όπου μεγάλωνα. Υπήρχε στις κουβέντες μας, στα όνειρά μας και στους εφιάλτες μας. Η αποδοχή του διαφορετικού, οι καινούριες ιδέες, η μουσική, τα γέλια αλλά και η νοσταλγία για το μαγικό τόπο που περιέγραφε ο πατέρας μου, υπήρχε με κάθε τρόπο στην καθημερινότητά μας. Καμιά άλλη πόλη στη γη δεν ήταν τόσο μοναδική» σημειώνει η Μαρία Ηλιού.

Η ιδιαίτερη σημασία του ιστορικού ντοκιμαντέρ και της έκθεσης δεν εξαντλείται μόνο στις άγνωστες εικόνες από τη Σμύρνη αλλά και στη νέα ματιά που προσκομίζουν οι δύο συνεργάτες στα ιστορικά γεγονότα. Μια ματιά που κρατά αποστάσεις τόσο από μια υπέρμετρα εθνικιστική αφήγηση όσο και από νεώτερες απόπειρες που αποσιωπούν τα τραγικά γεγονότα της καταστροφής, παραμορφώνοντας την αλήθεια.

Μέσα από την συγκεκριμένη εργασία, η κοσμοπολίτικη Σμύρνη παρ' όλο που καταστράφηκε, εξακολουθεί να υπάρχει. Εξακολουθεί να είναι μια ιδέα που έχει να κάνει με τον κοσμοπολιτισμό, τη χαρά της ζωής αλλά και την καταστροφή. Ενενήντα χρόνια μετά την καταστροφή, το ντοκιμαντέρ αλλά και η φωτογραφική έκθεση τιμά τον κόσμο που χάθηκε το 1922, αλλά και συγχρόνως την επιστήμη της ιστορίας.

Για την ηχητική επένδυση της ταινίας, η μοντέρ Αλίκη Παναγή χρησιμοποίησε ήχους εποχής προκειμένου να ζωντανέψουν τα γεγονότα, ενώ ο μουσικός Νίκος Πλατύραχος, βασίστηκε σε τραγούδια από τη Σμύρνη και επιτυχίες της εποχής για να συνθέσει την πρωτότυπη μουσική.

Στη φωτογραφική έκθεση φωτίζεται η πόλη, και ο τρόπος ζωής των κατοίκων της. Οι εικόνες περιέχουν αστικά τοπία, τη «στρωματογραφία» του πληθυσμού, πορτραίτα από προσωπικότητες που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις όπως ο Αριστείδης Στεργιάδης, ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, ο Κεμάλ Ατατούρκ, αλλά και στιγμιότυπα όπως: Τα τραγικά γεγονότα με την σφαγή και τον ξεριζωμό των χριστιανών στην Φώκαια. Οι ετοιμασίες για την υποδοχή των Ελλήνων στρατιωτών στην πόλη και από μία λέσχη καλοντυμένοι αστοί να χαιρετίζουν τον συμμαχικό στόλο στο λιμάνι. Ακόμα οι οικογένειες ελλήνων, αρμένιων, λεβαντίνων και τούρκων ανωτάτων αξιωματούχων. Οι συνοικίες των εθνοτήτων που αποτελούσαν τον πληθυσμό της πόλης. Εικόνες οι οποίες διαγράφουν αυτό το ταξίδι στο χρόνο που καταλήγει με την εικόνα της πόλης από τα καράβια να καίγεται.
 
Το δεύτερο project των ίδιων συνεργατών με τίτλο «Από το διωγμό ως την Ανταλλαγή 1922-1923» θα παρουσιαστεί στο Μουσείο Μπενάκη από 28 Μαρτίου έως 29 Απριλίου 2012.

Info:
Μουσείο Μπενάκη, Κεντρικό κτήριο (Κουμπάρη 1)
Διάρκεια: Εώς τις 26 Φεβρουαρίου 2012
Ωράριο προβολών στο αμφιθέατρο:
Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο: 11.00, 13.00, 15.00.
Πέμπτη: 11.00, 13.00, 15.00, 17.00, 19.00, 21.00 (Τις Πέμπτες 9/2 και 23/2 δεν θα πραγματοποιηθεί η προβολή στις 19.00).
Κυριακή: 11.00, 13.00