Σε καλό μας, ευθυμήσαμε

Μια παλιότερη φράση της ιστορικού Μαρίας Ευθυμίου αναφορικά με το γνωστικό επίπεδο των μαθητών ήρθε ξανά στο προσκήνιο και ξεσήκωσε συζητήσεις. Ομολογώ δεν είχα πάρει χαμπάρι. Σύμφωνα με την κ. Ευθυμίου λοιπόν «Πριν 40 χρόνια οι μαθητές δημοτικού ήξεραν περισσότερα από τους αποφοίτους λυκείου σήμερα».

Το 2024 η ίδια είχε προσφέρει άλλον έναν «πιασιάρικο» τίτλο στα Μέσα όταν είχε εκφράσεις την εκτίμηση ότι «έχουμε έναν εμφύλιο που διαρκεί από το 1915 μέχρι σήμερα» .

Τις διαβάζω πλάι-πλάι και σκέφτομαι ότι οι απανταχού τιμητές είναι σχεδόν πάντα δημοφιλείς- ειδικά όταν συνοδεύουν τις επιτιμήσεις τους με την αναφορά σε ένα πιο ένδοξο παρελθόν. Όσο να πεις «παλιά ήταν όλα καλύτερα».    

Όμως σκοπός δεν είναι το κράξιμο στη Μαρία Ευθυμίου και την επιστημονική της αποσκευή.  Σκοπός είναι να καταλαβαίνουμε ποιες από τέτοιου τύπου δηλώσεις είναι κούφιες, ποιες στηρίζονται κάπου και έχουν κάτι να πουν και κυρίως – πώς να τις ξεχωρίζουμε.

Η Μ. Ευθυμίου είναι γνωστή πανεπιστημιακός που επέλεξε τα τελευταία χρόνια πριν τη σύνταξη, και τώρα, μετά από αυτήν, να ακολουθήσει τους εκλαϊκευτικούς δρόμους της επιστήμης της. Δεν είναι μια κακή απόφαση και κατά τη γνώμη μου έχει πίσω της και ηθικά κίνητρα. Στην Ελλάδα οι πανεπιστημιακοί και γενικότερα οι άνθρωποι της «ακαδημίας» συχνά κρατούν την γνώση ερμητικά κλειστή πίσω από την επιστημονική τους γλώσσα, που δεν είναι κατανοητή στον πολύ κόσμο- και μάλιστα φροντίζουν να μένει έτσι το πράγμα.

Από την άποψη αυτή, η εκλαΐκευση της επιστήμης αποτελεί κοινωνική προσφορά. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η προσφορά αυτή πρέπει να γίνεται χωρίς ευθύνη, με γνώμονα τι θα ικανοποιήσει το κοινό ή χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τα μηνύματα που εκπέμπει - και εδώ οι καλές προθέσεις δεν επαρκούν.  

Οι ρήσεις της κ. Ευθυμίου, προκειμένου να είναι εύληπτες, έχουν ένα βασικό ελάττωμα. Είναι ανιστορικές. Απομονώνουν ένα σημείο, ένα «χάιλάιτ», και υφαίνουν γύρω από αυτό μια στοιχειώδη συλλογιστική. Πουθενά το πλαίσιο, πουθενά η μηχανική αιτίου-αιτιατού, πουθενά η ιστορική μεταβολή που οδηγεί στο ένα ή το άλλο φαινόμενο.

Η εξύμνιση του παρελθόντος, έτσι γενικά και αόριστα, παρότι θα βρει πάντα ευήκοα ώτα -συνήθως νοσταλγούντων- δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια κοινότοπη έκφραση συντηρητισμού. Δηλαδή; Δεν είναι χαμηλότερο το γνωστικό και το γλωσσικό επίπεδο των παιδιών σήμερα; Ναι, με μετρήσιμους όρους, πιθανότατα είναι. Όμως αυτοί οι όροι μετρούν ό,τι διαλέγουν να μετρήσουν αυτοί που τους επικαλούνται.

Οι απόφοιτοι Λυκείου σήμερα είναι σχεδόν σίγουρο ότι ξέρουν λιγότερα αρχαία από ό,τι οι απόφοιτοι Γυμνασίου της δεκαετίας του 1960 ή του 1970. Αφενός έχω να ρωτήσω «ε, και;». Αφετέρου, έρχομαι να επισημάνω τους πάμπολλους άλλους τομείς στους οποίους τα σημερινά πιτσιρίκια καταγράφουν πρόοδο και νέες δεξιότητες που δεν μπορούν να συγκριθούν με το τότε- γιατί απλούστατα δεν έχει νόημα. Ψηφιακή τεχνολογία, υπολογιστές, τεχνητή νοημοσύνη – για να μείνω μόνο στο γνωστικό – αποτελούν λίγα από τα νέα πεδία γνώσης, πληροφορίας και συνείδησης που διαθέτουν οι σημερινοί απόφοιτοι και τα οποία δεν εμφανίζονται σε καμία δήλωση ή σε καμία εκπομπή που οικτίρει τη νεολαία για την κατάντια της.

Τι θέλω να πω; Το θέμα δεν είναι αν είμαστε ικανοποιημένοι από το επίπεδο της ελληνικής νεολαίας εμείς οι εν αποδρομή, αλλά αν αυτή η νεολαία παίρνει τα εφόδια ώστε να εξελιχθεί και να γίνει καλύτερη από ό,τι οι προηγούμενες γενιές- εκεί φαίνεται η παιδεία.

Και τα εφόδια αυτά δεν τα παίρνει, όπως δεν τα έπαιρνε (και δεν τα πήρε) ούτε από την παλιά καλύτερη γνώση των αρχαίων ελληνικών, των λατινικών ή των μαθηματικών «επιπέδου πανεπιστημίου» (έτσι έλεγαν παλιότερα καμαρώνοντας για τη δυσκολία της σχολικής ύλης του μαθήματος). Αυτό μπορούμε να το λύσουμε; Αν το λύσουμε η ρητορική για το αν τα παιδιά μπορούν να κάνουν εγκλιτική αντικατάσταση ενός ρήματος σε -μι ή αν «τα κορίτσια παλιά μάθαιναν στο σχολείο να ράβουν κι ένα κουμπί» δεν θα μπερδεύει κανέναν ούτε θα φτιάχνει ρηχές εντυπώσεις.  

Οι τραγικού τύπου «διαπιστώσεις» που κάνουν γκελ και βγάζουν τίτλους δεν βοηθούν την παιδεία. Βοηθούν τον συντηρητισμό μας και στρώνουν τον δρόμο της κριτικής στο δημόσιο σύστημα εκπαίδευσης.

Δεν είναι αυτό εκλαΐκευση (της ιστορίας)· είναι λαϊκισμός (της).