Τι είναι ο Ναρκισσιμός και πότε γίνεται πρόβλημα;

Τον έχουμε λατρέψει και τον έχουμε μισήσει. Τα συναισθήματα που μας προκαλεί είναι ανάμεικτα και ταυτόχρονα ακραία. Μπορεί να μας γοητεύσει άμεσα, και μπορεί να μας απωθήσει εξίσου ακαριαία.

Ίσως, ο ναρκισσισμός να είναι η μόνη λέξη της οποίας η έννοια μας προξενεί την ίδια σύγχυση με την προσωπικότητα που προσπαθεί να περιγράψει. Όταν χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει κάποιον, σχεδόν πάντα έχει αρνητική χροιά, κι όμως, στην πραγματικότητα, όλοι μας έχουμε έναν βαθμό ναρκισσισμού μέσα μας.

Για κάποιους εκδηλώνεται πιο έντονα στον επαγγελματικό τομέα, για άλλους στις κοινωνικές συναναστροφές ή τις σχέσεις, ενώ μερικοί τον εκφράζουμε σε πολλούς διαφορετικούς τομείς της ζωής μας ταυτόχρονα. Το ερώτημα είναι πότε ο ναρκισσισμός είναι υγιής, και πότε μετατρέπεται σε πρόβλημα;

Η προσωπικότητα σαν μια ντουλάπα

Ένας εύκολος τρόπος να το καταλάβουμε είναι να φανταστούμε ότι ο εαυτός μας γεννιέται με μια ιδιοσυγκρασία και μια ντουλάπα γεμάτη από διάφορα σετ ρούχων τα οποία ονομάζουμε «προσωπικότητες». Το κάθε σετ έχει το δικό του στυλ, και την αντίστοιχη χρηστικότητα. Ο ναρκισσισμός είναι ένα από αυτά τα στυλ. Κάθε στυλ ένδυσης, συνήθως, είναι κατάλληλο για συγκεκριμένες δουλειές, σε συγκεκριμένους χώρους και για συγκεκριμένους χρόνους. Οι συνδυασμοί ρούχων που θα κάνει ο εαυτός μας γίνεται με βάση δύο παράγοντες. Την ιδιοσυγκρασία μας, και την αντιμετώπιση που έχουμε από το περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε.

Για παράδειγμα, δύο πανομοιότυποι δίδυμοι, παρόλο που μοιράζονται σχεδόν πανομοιότυπο DNA και μεγαλώνουν στο ίδιο περιβάλλον, θα έχουν διαφορετικό στυλ προσωπικότητας. Ο λόγος είναι ότι ο καθένας τους έχει μια διαφορετική ιδιοσυγκρασία, η οποία με τη σειρά της προκαλεί διαφορετική αντιμετώπιση από τα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντος στο οποίο μεγαλώνουν. Η αντιμετώπιση που λαμβάνει από το περιβάλλον σε συνδυασμό με την ιδιοσυγκρασία του, οδηγούν σε διαφορετικές στυλιστικές επιλογές.

Όταν φοράμε συνέχεια το ίδιο ρούχο

Η διαφορά ανάμεσα στο ναρκισσιστικό στυλ και τη ναρκισσιστική διαταραχή, είναι ότι στη διαταραχή ο εαυτός μας φοράει συνεχώς το ίδιο σετ σε συνθήκες που απαιτούν άλλο ρουχισμό. Αυτή η ιδιοτροπία, συχνά, δημιουργεί πρόβλημα στις σχέσεις μας με τους άλλους. Ουσιαστικά, δε μας επιτρέπει να κινηθούμε με τον κατάλληλο τρόπο, στον κατάλληλο χώρο, για τον κατάλληλο χρόνο.

Φανταστείτε κάθε φορά που κανονίζουμε με τους άλλους να πάμε να μαζέψουμε ελιές, εμείς να εμφανιζόμαστε φορώντας ένα πανάκριβο κοστούμι. Επειδή είναι πολύ ακριβό και ξεχωριστό θα προσέχουμε να μη σκιστεί ή λερωθεί και θα θεωρούμε ότι οι άλλοι που έχουν φορέσει τα φθηνότερα εργατικά τους ρούχα, οφείλουν να κάνουν όλη τη δουλειά που μας αναλογεί. Αντίστοιχα, φανταστείτε να πάμε σε μια συνέντευξη εργασίας, και να εμφανιστούμε φορώντας τις πυτζάμες μας. Υπάρχει περίπτωση να πείσουμε κανέναν ότι μας αξίζει αυτή η δουλειά;

Τα παιδικά χρόνια δε χρειάζεται να είναι τέλεια

Η ανάγκη να φοράμε συνεχώς τα ίδια ρούχα έχει τις ρίζες της στα πρώτα χρόνια της ζωής μας. Αν ο εγκέφαλος είναι ο σκελετός του νου, τότε οι πεποιθήσεις είναι το μυικό του σύστημα, και η συμπεριφορά είναι η κινησιολογία του. Τα πρώτα μας χρόνια είναι καθοριστικά για τη δημιουργία βασικών πεποιθήσεων για τον εαυτό, τους άλλους και τον κόσμο.

Σύμφωνα με τον Donald Winnicott, (1964), τα παιδικά χρόνια δε χρειάζεται να είναι τέλεια για να είμαστε ψυχικά υγιείς ως ενήλικες. Το μόνο που αρκεί είναι να είναι «αρκετά καλά» και αυτό μπορεί να γίνει με το να καλυφθούν επαρκώς οι βασικές μας ανάγκες. Κάθε παιδί χρειάζεται ασφάλεια, αγάπη, παιχνίδι, αυτονομία, αυτοεκτίμηση, αυτοέκφραση και ρεαλιστικά όρια (Young & Klosko, 1993).

Για να καλυφθεί κάθε ανάγκη, χρειάζεται να εκτεθούμε και στις κατάλληλες συνθήκες που της αντιστοιχούν. Για κάθε συνθήκη, αρμόζουν και τα κατάλληλα ρούχα που θα χρειαστεί να δοκιμάσουμε, ώστε η συμπεριφορά μας να είναι σε θέση να κινηθεί με τον κατάλληλο τρόπο, στον κατάλληλο χώρο, για τον κατάλληλο χρόνο. Μέσα από αυτήν την κίνηση θα εξάγουμε νέα συμπεράσματα εκγυμνάζοντας με αυτόν τον τρόπο άλλες πεποιθήσεις.

Αν αυτές οι ανάγκες ικανοποιηθούν επαρκώς, τότε είναι πολύ πιθανό οι βασικές μας πεποιθήσεις να σχηματισθούν ομαλά, συμμετρικά, και ισορροπημένα. Ο εαυτός μας θα αισθάνεται άνετα να φοράει όλα τα ρούχα που έχει στη διάθεσή του. Έχοντας την ελευθερία να δοκιμάσει κάθε συνδυασμό τους, θα μπορέσει να βρει το προσωπικό του στυλ, διατηρώντας την ικανότητα να προσαρμόζεται ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες.

Αιτίες και γονεϊκές επιρροές

Οι γονείς αποτελούν το πρώτο και σημαντικότερο πρότυπο που έχουμε στη ζωή, και η επίδρασή τους στο τι μαθαίνουμε για τον εαυτό μας, τον κόσμο και τους άλλους είναι πολύ σημαντική. Υπάρχουν τρεις τρόποι που μπορεί να μας οδηγήσουν σε ναρκισσιστικά μοτίβα.

Ο πρώτος τρόπος είναι η έλλειψη ορίων. Όταν οι γονείς είναι υπερβολικά ανεκτικοί, μας επιτρέπουν να περνά πάντα το δικό μας, μας ανταμείβουν για τα πάντα χωρίς να κάνουμε καμιά προσπάθεια, και δε μας μαθαίνουν να ελέγχουμε τις παρορμήσεις μας, τότε μπορεί να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι οι άλλοι οφείλουν να μας θαυμάζουν και να μας υπηρετούν. Σε αυτές τις συνθήκες, η ανάγκη μας για ρεαλιστικά όρια δεν ικανοποιείται και είναι πολύ πιθανό να σχηματίσουμε μια αίσθηση μεγαλείου για τον εαυτό μας, πιστεύοντας ότι έχουμε ένα αυτονόητο δικαίωμα σύμφωνα με το οποίο οι άλλοι οφείλουν να μας θαυμάζουν και να μας εξυπηρετούν. Δεν είναι η προσοχή τους αυτό που μας ενδιαφέρει, αλλά ο θαυμασμός τους για εμάς. Πως να μη φοράμε συνεχώς ένα πανάκριβο κοστούμι;

Ο δεύτερος είναι η υπερπροστασία. Οι γονείς αναλαμβάνουν όλες τις ευθύνες που αναλογούν σε εμάς και παίρνουν όλες τις αποφάσεις για εμάς. Δημιουργούν ένα πολύ ασφαλές και προστατευτικό περιβάλλον. Ο παιδικός εαυτός μας μαθαίνει να πιστεύει ότι είναι τόσο ξεχωριστός που δε χρειάζεται να έχει καμιά υποχρέωση να αναλάβει κάποια ευθύνη. Το αποτέλεσμα είναι στην ενήλικη ζωή να απαιτεί το ίδιο επίπεδο φροντίδας. Επομένως, γιατί να φορέσει κάτι άλλο εκτός από ένα πανάκριβο κοστούμι;

Ο τρίτος, και συνηθέστερος, είναι η υπο-όρους αποδοχή. Εκφράζεται μέσα από τη συναισθηματική ψυχρότητα και τη συνεχή κριτική των γονέων. Πρέπει να κοπιάσουμε σκληρά για να νιώσουμε έστω και την παραμικρή εύνοιά τους. Όταν η αγάπη συνδέεται μόνο με υψηλές επιδόσεις και επιτεύγματα, μαθαίνουμε ότι την αξίζουμε μόνο μέσω της επιτυχίας, και η επιτυχία μας αποδεικνύεται μόνο όταν εισπράττουμε θαυμασμό. Επιφανειακά, αυτό μπορει να είναι δύναμη, και ως ενήλικες να φτάσουμε σε εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Ταυτόχρονα, όμως, είναι και αδυναμία. Κάθε απειλή στο θαυμασμό που τόσο πολύ χρειαζόμαστε θα βιώνεται σαν πιθανή αποτυχία, και αφού η αποτυχία αποδεικνύει αναξιότητα για αγάπη, τότε θα ενεργοποιούνται και βαθιά αισθήματα εγκατάλειψης και ταπείνωσης. Ο εύλογος θυμός που νιώθουμε για αυτήν την πραγματική αδικία που υποστήκαμε ως παιδιά, γίνεται συχνά η κινητήρια δύναμή μας. Χρησιμοποιούμε τον θυμό σαν καύσιμο, επιδιώκοντας μεγαλύτερο θαυμασμό μέσα από σπουδαία κατορθώματα και επιτυχίες. Ωστόσο, ο θυμός μας οδηγεί σε νέες συγκρούσεις και αποστάσεις από τους άλλους, διαιωνίζοντας έναν φαύλο κύκλο στον οποίο η ικανοποίηση από τη ζωή δεν είναι ποτέ εφικτή.

Αν έχουμε μάθει να πιστεύουμε ότι αξίζουμε σαν άνθρωποι μόνο όταν φοράμε ένα πανάκριβο κοστούμι ή μόνο όταν ασχολούμαστε με πράγματα που απαιτούν επίσημη ενδυμασία, πως να μην έχουμε την ανάγκη να φοράμε συνεχώς ένα πανάκριβο κοστούμι;

Η θεραπεία ως δοκιμαστήριο

Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει σε αυτό το σημείο, λειτουργώντας σαν ένα δοκιμαστήριο και ταυτόχρονα σαν γυμναστήριο του νου. Μέσα σε ένα ασφαλές πλαίσιο, μας δίνει τη δυνατότητα να δοκιμάσουμε ξανά όλα τα ρούχα της προσωπικότητάς μας, να πειραματιστούμε με νέους συνδυασμούς και να ενδυναμώσουμε πλευρές του εαυτού μας που είχαν μείνει αγύμναστες.

Ο στόχος είναι η ελευθερία: να έχουμε την άνεση να αλλάζουμε ρούχα, να δοκιμάζουμε διαφορετικά στυλ, και, με βάση την ιδιοσυγκρασία μας, να βρίσκουμε εκείνο που μας ταιριάζει καλύτερα για κάθε περίσταση. Ο ναρκισσισμός δεν είναι από μόνος του αρνητικός. Μπορεί να μας δώσει αυτοπεποίθηση και δύναμη. Γίνεται πρόβλημα μόνο όταν είναι το μοναδικό μας ρούχο.

Βιβλιογραφία
Young, J. E., & Klosko, J. S. (1997). Ανακαλύπτοντας ξανά τη ζωή σας (Μ. Χήρα, μεταφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
D. W. Winnicott, (1964). The Child, the Family, and the Outside World. Penguin