Καλλιτέχνες και κρίση: 7 απόψεις... έξω από τα δόντια
Ο Μίλτος Πασχαλίδης, ο Μανώλης Μητσιάς, ο Αλέξης Σταμάτης, η Μάνια Παπαδημητρίου, ο Γιάννης Κακλέας και άλλοι καλλιτέχνες μιλούν για την τέχνη στα χρόνια του μνημονίου.
Συνεντεύξεις: Ιωάννα Κλεφτόγιαννη - Δώρα Αμαραντίδου
Επιμέλεια: Ηρώ Κουνάδη
Ήταν το φλέγον ερώτημα στην αυγή της εν Ελλάδι οικονομικής κρίσης. Πρωταγωνιστούσε σχεδόν σε κάθε συνέντευξη –στις περισσότερες περιπτώσεις «έβγαζε» και τον τίτλο της. Τι και αν το βασικό θέμα συζήτησης ήταν ο καινούριος δίσκος, το καινούριο βιβλίο, η νέα ταινία του εκάστοτε καλλιτέχνη; Όποιος έθετε τις ερωτήσεις, το ένιωθε σχεδόν ηθική υποχρέωση: Ο κόσμος θέλει να μάθει την άποψή σου για την κρίση, θέλει να μάθει πώς βιώνεις την κρίση, θέλει να ξέρει αν αντιμετωπίζεις τα ίδια καθημερινά προβλήματα. Θέλει να ξέρει ποια είναι η θέση της τέχνης στην κρίση –την όποια κρίση, οικονομική, πολιτιστική, ανθρωπιστική και πάει λέγοντας.
Πώς βίωσε, λοιπόν, την κρίση ο καλλιτεχνικός κόσμος; Ποια (πρέπει να) είναι η θέση και η χρησιμότητα της τέχνης σε χαλεπούς καιρούς; Οι τραγουδοποιοί Μίλτος Πασχαλίδης, Ηρώ και Μανώλης Μητσιάς, ο συγγραφέας Αλέξης Σταμάτης, η κινηματογραφίστρια Κωνσταντίνα Βούλγαρη, η ηθοποιός Μάνια Παπαδημητρίου και ο σκηνοθέτης Γιάννης Κακλέας δίνουν απαντήσεις… έξω από τα δόντια.
Μίλτος Πασχαλίδης: «Η τέχνη δεν μπορεί να ξεκινήσει ή να σταματήσει έναν πόλεμο»
Ο τρόπος με τον οποίο έρχεται ο κόσμος στις συναυλίες προφανώς και έχει αλλάξει τα τελευταία τρία χρόνια. Ο κόσμος έρχεται να μας δει και να μας ακούσει, ταυτιζόμενος με αυτό που τραγουδάμε. Έρχεται σκασμένος από αυτά που του συμβαίνουν και προσδοκά από τους τραγουδοποιούς να πουν κάτι με το οποίο να ταυτιστεί. Αυτή η στάση του κοινού είναι πολύ τρυφερή απέναντί μας αλλά ταυτόχρονα μας γεμίζει με πολλές ευθύνες. Όλο και περισσότερο αισθάνομαι ότι εμείς που είμαστε πάνω στη σκηνή παίρνουμε μέρος ως καθοδηγητές σε μια ομαδική ψυχοθεραπεία. Αυτή η σχέση είναι και πολύ επικίνδυνη, αφού πολλές φορές μας βγάζει απ’ το ρόλο μας.
Ο ρόλος της τέχνης είναι πάντα επικουρικός, εξυψωτικός, παρηγορητικός και ψυχαγωγικός. Η τέχνη μπορεί να κινητοποιήσει αλλά δεν είναι αυτή η οποία καθορίζει τις εξελίξεις. Η τέχνη δεν μπορεί να ξεκινήσει έναν πόλεμο και δεν μπορεί να σταματήσει έναν πόλεμο. Η τέχνη είναι στρατευμένη έτσι κι αλλιώς. Ο καθένας από μας που γράφει ένα τραγούδι και βγαίνει να το πει, αυτομάτως καταδεικνύει και μια πολιτική στάση, είτε το τραγούδι του είναι αμιγώς πολιτικό, είτε ακόμα και ερωτικό. Ακόμα και με τον τρόπο που αντιλαμβάνεσαι την έννοια του έρωτα, καταδεικνύεις την πολιτική σου στάση.
Δίνοντας, λοιπόν, συναυλίες αλληλεγγύης βοηθάμε αλλά δεν λύνουμε το πρόβλημα. Ο ρόλος του καλλιτέχνη εξαντλείται εκεί. Και στην Κύπρο, για παράδειγμα, πλέον τραγουδάμε πολύ συχνά και πάντοτε η θέση μας είναι δίπλα σε αυτούς που δοκιμάζονται. Όμως αυτές οι συναυλίες, παρόλο που είναι βοηθητικές και στις οποίες όλοι ομοθυμαδόν συμμετέχουμε, δεν λύνουν το πρόβλημα.
Πώς τα βγάζουμε πέρα οικονομικά οι καλλιτέχνες; Το δικό μας επάγγελμα ή επιτήδευμα έχει την ίδια επικινδυνότητα με του οποιουδήποτε ελεύθερου επαγγελματία. Με αυτή την έννοια, άλλοι τα καταφέρνουν καλύτερα κι άλλοι όχι. Καθόλου δεν αισθάνομαι ότι είμαι αφ’ υψηλού τώρα που η κρίση είναι συνολική. Δεν με ενδιαφέρει να ψοφήσει ο γάιδαρος του γείτονα. Με ενδιαφέρει να αποκτήσω κι εγώ έναν γάιδαρο.
Μανώλης Μητσιάς: «Η Ελλάδα θα ορθοποδήσει σε δύο χρόνια»
Είναι γεγονός ότι οι Έλληνες περνάμε πάρα πολύ δύσκολα, και μιλάμε για όλες τις κοινωνικές τάξεις. Το πρώτο πράγμα που χτυπιέται σήμερα είναι η Τέχνη. Οι πολίτες θεωρούν την τέχνη πολυτέλεια και μπορεί να έχουν δίκιο, αφού οι βασικές ανάγκες είναι πώς θα φας και πώς θα ζήσεις την οικογένειά σου.
Όμως το αληθινό τραγούδι, το οποίο είναι μέρος της τέχνης και στο παρελθόν εξέφρασε στιγμές της ειρηνικής κοινωνίας καθώς και τις διαμαρτυρίες του λαού σε καιρό πολέμου και δικτατορίας, σήμερα βρίσκει και πάλι τη θέση του. Γιατί τα τραγούδια του lifestyle, με την κίνηση της κοιλιάς και του πισινού, δεν λένε πλέον τίποτα στον κόσμο, δεν του δίνουν καμιά διέξοδο. Ενώ το αληθινό τραγούδι, αυτό που γράφτηκε από μεγάλους δημιουργούς, συνθέτες και στιχουργούς, είχε πάντα ένα νόημα μέσα στην ύπαρξη του και πάντα προέβλεπε το μέλλον του κόσμου.
Η σχέση μου με το κοινό πλέον έχει γίνει πιο θερμή και πιο ανθρώπινη. Φέτος το χειμώνα στις Γραμμές έζησα συγκλονιστικές βραδιές. Μαζί με την Αφροδίτη Μάνου και τον Γιάννη Μηλιώκα, ο κόσμος δεν μας άφηνε να φύγουμε από τη σκηνή. Εδώ και σαράντα χρόνια έχω πει τραγούδια του Γκάτσου και σήμερα είναι μπροστά μου. Έχω δει κόσμο που ακούει σήμερα αυτά τα τραγούδια με τον ίδιο ενθουσιασμό που τα άκουγε και τότε, σαν να έχουν γραφτεί για το «τώρα» της ελληνικής κοινωνίας. Από εκεί φαίνεται πόσο μεγάλη απήχηση έχει το καλό τραγούδι στον κόσμο.
Ως καλλιτέχνης έχω το τραγούδι ως πρώτο μέσο δημοσιοποίησης των απόψεών μου αλλά όταν μου δοθεί η ευκαιρία να πω την γνώμη μου, την λέω. Μπορώ να σας πω, λοιπόν, ότι το μνημόνιο έκανε κακό. Όμως για ένα μικρό χρονικό διάστημα είναι και απαραίτητο, μέχρι να βρούμε το μέτρο στη ζωή μας. Πέρασε η χώρα μας μια εποχή ευδαιμονίας χωρίς έλεγχο. Με δανεικά κάναμε το Γκιουλέκα, που έλεγε κι ο Γκάτσος. Έχοντας περάσει τρία χρόνια μνημονίου, πιστεύοντας και στα λόγια του πρωθυπουργού, που σε πολλά πράγματα τον θαυμάζω, νομίζω ότι η Ελλάδα θα ορθοποδήσει σε δύο χρόνια. Σαν λαός στο χέρι μας είναι να ορθοποδήσουμε. Το θέμα είναι να σταματήσει πια αυτή δημοσιοϋπαλληλίστικη νοοτροπία και ο κόσμος να βγει να δουλέψει στην ελεύθερη αγορά. Δυστυχώς οι ελεύθεροι επαγγελματίες είναι οι πρώτοι που χτυπήθηκαν από την κρίση κι αυτό είναι λάθος.
Γιάννης Κακλέας: «Στα δύσκολα μας θέλω!»
Στα δύσκολα αποκαλύπτεται η αλήθεια μας, η δύναμή μας, το ήθος μας. Εδώ μας θέλω! Θα στραφούμε ο ένας εναντίον του άλλου; Θα την πληρώσουν οι πιο εύθραυστες ομάδες της κοινωνίας μας ; Θα αφήσουμε το ρατσιστικό μας ένστικτο να κυριαρχήσει; Θα πάμε πιο συντηρητικά ή θα βρούμε άλλους πιο ριζοσπαστικούς δρόμους; Θα βολευτούμε με μία από τα ίδια ή θα αναμορφώσουμε την άθλια δημόσια ζωή της χώρας μας ρίχνοντας στον κάλαθο των αχρήστων τους ανίκανους πολιτικούς, τους κλέφτες, τους δημαγωγούς και τους διεφθαρμένους; Με αυτά τα ερωτήματα –κι άλλα πολλά– για την πολιτισμική μας ταυτότητα βιώνω το μνημόνιο και την κρίση.
Αλέξης Σταμάτης: «Η ελληνική κοινωνία τον συγγραφέα δεν τον χρειάζεται»
Ένας συγγραφέας –τουλάχιστον κάποιος που έχει εγκαταλείψει μια προσοδοφόρα καριέρα στην αρχιτεκτονική, για να ασχοληθεί μ’ εκείνο που αγαπά– δεν έχει άλλους βιοποριστικούς πόρους πάρα από την πένα ή το ποντίκι του. Από τη στιγμή που, το 2010, απολύθηκα από την εφημερίδα που δούλευα και ακολούθως από κάθε έντυπο με το όποιο συνεργαζόμουν, έμεινα με μοναδικά έσοδα τα συγγραφικά μου δικαιώματα. Όσο καλά και να πάνε τα βιβλία, μεσούσης της κρίσης, ίσα ίσα που συμβάλλουν στο να πληρωθούν χαράτσια και φόροι. Έπρεπε να σκεφτώ κάτι άλλο. Το βρήκα μέσα από τα μαθήματα δημιουργικής γραφής, που και πάλι δεν επαρκούν για να καλύψουν τις υποχρεώσεις, ωστόσο είναι κάτι δημιουργικό για κάποιον που οι συνθήκες εργασίας είναι κατ’ εξοχήν μοναχικές, αλλά και ουσιαστικό γιατί νιώθεις ότι πραγματικά προσφέρεις όταν αγαπάς εκείνο που μεταδίδεις και πασχίζεις να το μεταδώσεις σωστά.
Ως συγγραφέας στην Ελλάδα μετά την κρίση, νιώθω εντελώς απροστάτευτος. Ασφαλιστικά, κοινωνικά, από όλες τις πλευρές. Οι δε τελευταίες ανεκδιήγητες εξελίξεις στο χώρο του βιβλίου με τη στάση του ΥΠΠΟ, την καρατόμηση του ΕΚΕΒΙ και την παντελή έλλειψη πολιτικής βιβλίου, με (μας) έχουν φέρει σε αδιέξοδο. Οι σχέσεις με το εξωτερικό (έχω μεταφραστεί σε οκτώ γλώσσες αλλά πλέον δεν βλέπω καμία συνέχεια) έχουν διαρραγεί, φίλοι ξένοι εκδότες υπομειδιούν με όσα συμβαίνουν στο χώρο του ελληνικού βιβλίου.
Από την άλλη, οι συγγράφεις στην Ελλάδα έχουμε καταλήξει να είμαστε άνθρωποι- ορχήστρα. Δεν υπάρχει άνθρωπος να μας βοηθήσει, δεν υπάρχει ατζέντης (παρά μία για όλους σχεδόν τους Έλληνες συγγραφείς!), αγωνιζόμαστε μόνοι μας. Ο συγγραφέας στην Ελλάδα είναι ο τελευταίος τροχός της πολιτιστικής αμάξης, είναι σχεδόν άχρηστος.
Η ουσία είναι ότι έχοντας φτάσει πλέον σε μια ηλικία συγγραφικής ωριμότητας όπου θα μπορούσα να ασχολούμαι απερίσπαστος με εκείνο που μπορούσα να προσφέρω, αυτό είναι αδύνατον. Τα έσοδα μου είναι στοιχειώδη και πλέον ζω μια καθημερινότητα φοιτητικού τύπου. Γράφω βέβαια κείμενα και κάνω ομιλίες που δεν πληρώνονται –κάτι που θεωρείται αυτονόητο στο εξωτερικό. Ευτυχώς έχω έναν έκδοτη με κατανόηση και μπορώ τουλάχιστον να πληρώνομαι τα δικαιώματά μου. Η βασική μου παρηγοριά είναι πως κανείς δεν μπορεί να μου στερήσει το δικαίωμα να εκφράζομαι, κι ας απευθύνομαι πλέον σε μια μικρότερη μερίδα κοινού.
Φαίνεται πως η ελληνική κοινωνία τον συγγραφέα δεν τον χρειάζεται. Με τη σημερινή ανύπαρκτη πολιτική βιβλίου όλα αυτά αυτοκαταναλώνονται μεταξύ των δέκα-δεκαπέντε χιλιάδων ανθρώπων, οι όποιοι ασχολούνται σοβαρά με την λογοτεχνία, σε μια χώρα έντεκα εκατομμυρίων όπου ένας στους δύο δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο το χρόνο. Σε μια χώρα η οποία ακόμα και σήμερα, μετά την θηριώδη κρίση και την απομάγευση της χλιδοκρατίας του τίποτα, ασχολείται με το που πήγε διακοπές η Μενεγάκη και τι γίνεται με τον Σουλεϊμάν.
Ηρώ: «Οι τρελοί του χωριού άλλαξαν την ιστορία κι αυτοί θα την αλλάξουν και πάλι»
Όποια στάση και να κρατήσουμε εμείς έναντι των μνημονίων και της βαθιάς λιτότητας, που πλήττει σχεδόν το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας, το παιχνίδι παίζεται με άλλους παίκτες. Εμείς, με απόλυτη ευθύνη των πράξεων μας, παραδώσαμε την Ελλάδα αμαχητί, αλλά το πιο άσχημο που κάναμε, ήταν που παραδώσαμε τα ήθη και την ιστορία μας, αμφισβητώντας ακόμα και τις πιο προφανείς θυσίες των προγόνων μας. Η φράση «θα τρίζουν τα κόκκαλα τους» είναι ό,τι πιο ταιριαστό στην προδοσία που τελούμε καθημερινά, ισοπεδώνοντας αυτά για τα οποία κάποιοι θυσιάστηκαν, όχι πολλές δεκαετίες πριν…
Σαν καλλιτέχνης μου δίνεται η ευκαιρία να βλέπω από κοντά τα πρόσωπα των ανθρώπων που αναζητούν περισσότερο από ποτέ την αλήθεια μας. Γιατί ναι μεν η αλήθεια έχει πολλές πλευρές, αλλά η αλήθεια είναι ένα καθαρό και διάφανο αίσθημα που μπορεί να δει ακόμα και ένα μωρό και να διαχωρίσει από την κίβδηλη έλξη της ματαιοδοξίας και της αυταπάτης. Θέλω και είμαι αληθινή πέρα για πέρα. Όλα τα άλλα, ταλέντο, δουλειά, φιλοδοξία έρχονται μετά από αυτό. Επέλεξα να παρουσιαστώ φέτος, μετά από πολλά χρόνια, με ένα πιάνο μόνη μου, γι’ αυτόν κυρίως τον λόγο.
Η τέχνη της μουσικής σε άλλες εποχές, μέσω του δυνατού λόγου των ποιητών μας έφτασε και στα πιο απαίδευτα αυτιά και έγινε εύληπτη και δυνάμωσε ψυχές και σώματα που πολέμησαν γενναία με ένα τραγούδι αγκαλιά ή πέθαναν ψιθυρίζοντας ένα τραγούδι. Σήμερα που οι αγώνες για δικαιώματα μοιάζουν ρετρό, που η σημαία είναι δείγμα «ακροδεξιών πεποιθήσεων», που όλοι και όλα αγγίζουν τα όρια του μαζοχισμού και της δουλοπρέπειας, η τέχνη με τη σειρά της στα πρόσωπα κάποιων φθηνών, μετρίων και πονηρών, έγινε απλά ο τρόπος για να ικανοποιηθούν η ματαιοδοξία και η εξουσία.
Η ανάγκη, που είναι απαραίτητο συστατικό για την τέχνη, είναι πια ρομαντισμός στο στόμα κάποιων ευαίσθητων που πιστεύουν αλλά, τελικά, αυτοί «οι τρελοί του χωριού» άλλαξαν την ιστορία κι αυτοί θα την αλλάξουν και πάλι… Δεν νιώθω κανένα αίσθημα ισχυρότερου επειδή είμαι καλλιτέχνης. Η εξουσία με αφήνει μάλλον αδιάφορη. Βέβαια, θα αγωνιστώ με όποιο τρόπο μπορώ για ένα κόσμο καλύτερο, για όλους μας.
Τις απαντήσεις μου τις έδωσε ο γιος μου και μου τις μαθαίνει κάθε μέρα κάνοντας μου ερωτήσεις που δυσκολεύομαι αφάνταστα να απαντήσω, όπως όταν βλέπει αστυνομικούς να χτυπάνε πολίτες και ρωτάει: «μαμά, γιατί γίνεται αυτό; Η αστυνομία δεν προσέχει τους ανθρώπους;». Οι ισορροπίες χάθηκαν τελείως και μέρα με την μέρα. Θα βιώσουμε την ζωώδη προέλευσή μας στην πιο γνήσια μορφή της. Θα κατασπαράξουμε ο ένας τον άλλον. Είναι απλά νομοτέλεια. Και όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, οι άνθρωποι δεν κρίνονται από τις δυνατότητές τους, αλλά από τις επιλογές τους…
Μάνια Παπαδημητρίου: «Δεν υπάρχει μισθός, δεν υπάρχει ασφάλιση, δεν υπάρχει προοπτική»
Κάθε φορά που μου ζητούν να μιλήσω γι’ αυτό το θέμα, νιώθω ότι είναι σαν να θέλουν να ξανακούσουν κάτι που σε όλους είναι γνωστό, αλλά μοιάζει τόσο απίστευτο που νομίζεις πως αν το ρωτάς και το ξαναρωτάς ίσως διορθωθεί.
Δεν υπάρχει μισθός, δεν υπάρχει ασφάλιση, ούτε και η παραμικρή πιθανότητα να αλλάξει κάτι απ’ όλα αυτά. Το τοπίο θα γίνεται καθημερινά όλο και πιο σκοτεινό, όλο και για περισσότερους από εμάς. Μόνο στα Κρατικά Θέατρα έχεις κάποιο μισθό και σε λίγες δουλειές που κρατάνε ελάχιστους μήνες… Εκεί βέβαια γίνεται σφαγή για το ποιος θα πρωτοπαίξει, γι’ αυτό και όλοι φωνάζουν σαν αγανακτισμένοι μέχρι να βρουν δουλειά και μόλις βρουν μια καβάντζα το βουλώνουν γιατί φοβούνται μην τους διώξουν.
Ουσιαστικά ο κάθε ηθοποιός, όταν εργάζεται, εργάζεται για περίπου 30 ευρώ τη μέρα στην καλύτερη περίπτωση, μπορεί όμως και για 20 και για 15 ή και για τίποτα. Ο κόσμος δεν το πιστεύει γιατί ο κόσμος εξακολουθεί να πληρώνει εισιτήριο, αλλά τα χρήματα δεν φτάνουν –ή πολύ σπάνια φτάνουν– στον καλλιτέχνη. Η κατάσταση δεν είναι προϊόν μόνο του μνημονίου. Είναι μια νοοτροπία που και εμείς οι ίδιοι επιτρέψαμε, από ανάγκη, πολύ πριν το μνημόνιο κι έτσι τώρα με το πρόσχημα του μνημονίου έχει απογίνει. Οι παραγωγοί θεωρούν πως το να παραχωρήσουν ένα χώρο είναι αρκετό για να έχουν «χρηματοδοτήσει» μια παράσταση και πως τα υπόλοιπα είναι ευθύνη του καλλιτέχνη, ακόμα και το πώς θα το μάθει ο κόσμος. Από την πλευρά τους έχουν τα δίκια τους γιατί τους έχουν φάει τα χαράτσια, οι εφορίες, τα ΙΚΑ κλπ. Από την άλλη όμως, οι καλλιτέχνες δεν έχουν να φάνε.
Το μνημόνιο στην περίπτωσή μας λειτούργησε όπως λέει η παροιμία: Ήταν που ήταν στραβό το κλίμα, το ‘φαγε κι ο γάιδαρος. Πρέπει να δημιουργηθεί ένα κίνημα σαν τους Δεν Πληρώνω-Δεν Πληρώνω που όμως αυτό αντίθετα θα λέει: Θα πληρώνω-Θα πληρώνω τους καλλιτέχνες. Ένα είδος αντισυστημικών παραγωγών που θα στηρίζουν τον καλλιτέχνη όταν εργάζεται γι’ αυτούς, κόντρα στην συστημική λογική που λέει: Εκμεταλλεύσου όποιον μπορείς και πάτα πάνω στον αδύναμο για να προσπεράσεις.
Κωνσταντίνα Βούλγαρη: «Γινόμαστε ζούγκλα»
Κατ’ αρχάς δεν βγάζεις πια τα προς το ζην. Από τα 18 μου είχα δικό μου σπίτι και μια νορμάλ καθημερινότητα. Πλέον αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να συμβεί ούτε για αστείο. Έχουν αλλάξει τρομερά οι εργασιακές συνθήκες και σχέσεις. Οι αμοιβές είναι οι μισές και αν δεν δεχτείς υπάρχουν άλλοι που θα τρέξουν για τη θέση. Επειδή επικρατεί όλη αυτή η εργασιακή ζούγκλα γύρω μας και η ασχήμια, αυτό που μπορούσες να κάνεις παλαιότερα, να γυρίσεις, δηλαδή μια ταινία παρεΐστικα πλέον είναι πολύ δύσκολο, αν όχι ανέφικτο. Οι άνθρωποι τσακώνονται. Δεν πάνε να κάνουν μια δουλειά καλή τη πίστη. Υπάρχει καχυποψία και μιζέρια.
Ένα φαινόμενο της κρίσης είναι η ένταση που επικρατεί στον κόσμο. Υπάρχει πολύς θυμός έτοιμος να ξεσπάσει ακόμη και αν ξεχαστείς όταν ανάψει το φανάρι να ξεκινήσεις έγκαιρα. Όλοι είναι έτοιμοι να αρπαχτούν με τον άλλο. Η ανθρωπιστική καταστροφή που έχει συντελεστεί είναι ορατή παντού. Βλέπεις περισσότερη φτώχεια και ανέχεια από ποτέ. Από τον άστεγο μέχρι το σούπερ μάρκετ. Υπάρχει βεβαίως και το άλλο κακό της κρίσης, η ανάδυση της Χρυσής Αυγής. Οι φασίστες βρήκαν την ευκαιρία να φανερωθούν. Γενικώς, γινόμαστε Ζούγκλα. Ο ένας πατάει στο πτώμα του άλλου.
Επιμέλεια: Ηρώ Κουνάδη
Ήταν το φλέγον ερώτημα στην αυγή της εν Ελλάδι οικονομικής κρίσης. Πρωταγωνιστούσε σχεδόν σε κάθε συνέντευξη –στις περισσότερες περιπτώσεις «έβγαζε» και τον τίτλο της. Τι και αν το βασικό θέμα συζήτησης ήταν ο καινούριος δίσκος, το καινούριο βιβλίο, η νέα ταινία του εκάστοτε καλλιτέχνη; Όποιος έθετε τις ερωτήσεις, το ένιωθε σχεδόν ηθική υποχρέωση: Ο κόσμος θέλει να μάθει την άποψή σου για την κρίση, θέλει να μάθει πώς βιώνεις την κρίση, θέλει να ξέρει αν αντιμετωπίζεις τα ίδια καθημερινά προβλήματα. Θέλει να ξέρει ποια είναι η θέση της τέχνης στην κρίση –την όποια κρίση, οικονομική, πολιτιστική, ανθρωπιστική και πάει λέγοντας.
Πώς βίωσε, λοιπόν, την κρίση ο καλλιτεχνικός κόσμος; Ποια (πρέπει να) είναι η θέση και η χρησιμότητα της τέχνης σε χαλεπούς καιρούς; Οι τραγουδοποιοί Μίλτος Πασχαλίδης, Ηρώ και Μανώλης Μητσιάς, ο συγγραφέας Αλέξης Σταμάτης, η κινηματογραφίστρια Κωνσταντίνα Βούλγαρη, η ηθοποιός Μάνια Παπαδημητρίου και ο σκηνοθέτης Γιάννης Κακλέας δίνουν απαντήσεις… έξω από τα δόντια.
Μίλτος Πασχαλίδης: «Η τέχνη δεν μπορεί να ξεκινήσει ή να σταματήσει έναν πόλεμο»
Ο τρόπος με τον οποίο έρχεται ο κόσμος στις συναυλίες προφανώς και έχει αλλάξει τα τελευταία τρία χρόνια. Ο κόσμος έρχεται να μας δει και να μας ακούσει, ταυτιζόμενος με αυτό που τραγουδάμε. Έρχεται σκασμένος από αυτά που του συμβαίνουν και προσδοκά από τους τραγουδοποιούς να πουν κάτι με το οποίο να ταυτιστεί. Αυτή η στάση του κοινού είναι πολύ τρυφερή απέναντί μας αλλά ταυτόχρονα μας γεμίζει με πολλές ευθύνες. Όλο και περισσότερο αισθάνομαι ότι εμείς που είμαστε πάνω στη σκηνή παίρνουμε μέρος ως καθοδηγητές σε μια ομαδική ψυχοθεραπεία. Αυτή η σχέση είναι και πολύ επικίνδυνη, αφού πολλές φορές μας βγάζει απ’ το ρόλο μας.
Ο ρόλος της τέχνης είναι πάντα επικουρικός, εξυψωτικός, παρηγορητικός και ψυχαγωγικός. Η τέχνη μπορεί να κινητοποιήσει αλλά δεν είναι αυτή η οποία καθορίζει τις εξελίξεις. Η τέχνη δεν μπορεί να ξεκινήσει έναν πόλεμο και δεν μπορεί να σταματήσει έναν πόλεμο. Η τέχνη είναι στρατευμένη έτσι κι αλλιώς. Ο καθένας από μας που γράφει ένα τραγούδι και βγαίνει να το πει, αυτομάτως καταδεικνύει και μια πολιτική στάση, είτε το τραγούδι του είναι αμιγώς πολιτικό, είτε ακόμα και ερωτικό. Ακόμα και με τον τρόπο που αντιλαμβάνεσαι την έννοια του έρωτα, καταδεικνύεις την πολιτική σου στάση.
Δίνοντας, λοιπόν, συναυλίες αλληλεγγύης βοηθάμε αλλά δεν λύνουμε το πρόβλημα. Ο ρόλος του καλλιτέχνη εξαντλείται εκεί. Και στην Κύπρο, για παράδειγμα, πλέον τραγουδάμε πολύ συχνά και πάντοτε η θέση μας είναι δίπλα σε αυτούς που δοκιμάζονται. Όμως αυτές οι συναυλίες, παρόλο που είναι βοηθητικές και στις οποίες όλοι ομοθυμαδόν συμμετέχουμε, δεν λύνουν το πρόβλημα.
Πώς τα βγάζουμε πέρα οικονομικά οι καλλιτέχνες; Το δικό μας επάγγελμα ή επιτήδευμα έχει την ίδια επικινδυνότητα με του οποιουδήποτε ελεύθερου επαγγελματία. Με αυτή την έννοια, άλλοι τα καταφέρνουν καλύτερα κι άλλοι όχι. Καθόλου δεν αισθάνομαι ότι είμαι αφ’ υψηλού τώρα που η κρίση είναι συνολική. Δεν με ενδιαφέρει να ψοφήσει ο γάιδαρος του γείτονα. Με ενδιαφέρει να αποκτήσω κι εγώ έναν γάιδαρο.
Μανώλης Μητσιάς: «Η Ελλάδα θα ορθοποδήσει σε δύο χρόνια»
Είναι γεγονός ότι οι Έλληνες περνάμε πάρα πολύ δύσκολα, και μιλάμε για όλες τις κοινωνικές τάξεις. Το πρώτο πράγμα που χτυπιέται σήμερα είναι η Τέχνη. Οι πολίτες θεωρούν την τέχνη πολυτέλεια και μπορεί να έχουν δίκιο, αφού οι βασικές ανάγκες είναι πώς θα φας και πώς θα ζήσεις την οικογένειά σου.
Όμως το αληθινό τραγούδι, το οποίο είναι μέρος της τέχνης και στο παρελθόν εξέφρασε στιγμές της ειρηνικής κοινωνίας καθώς και τις διαμαρτυρίες του λαού σε καιρό πολέμου και δικτατορίας, σήμερα βρίσκει και πάλι τη θέση του. Γιατί τα τραγούδια του lifestyle, με την κίνηση της κοιλιάς και του πισινού, δεν λένε πλέον τίποτα στον κόσμο, δεν του δίνουν καμιά διέξοδο. Ενώ το αληθινό τραγούδι, αυτό που γράφτηκε από μεγάλους δημιουργούς, συνθέτες και στιχουργούς, είχε πάντα ένα νόημα μέσα στην ύπαρξη του και πάντα προέβλεπε το μέλλον του κόσμου.
Η σχέση μου με το κοινό πλέον έχει γίνει πιο θερμή και πιο ανθρώπινη. Φέτος το χειμώνα στις Γραμμές έζησα συγκλονιστικές βραδιές. Μαζί με την Αφροδίτη Μάνου και τον Γιάννη Μηλιώκα, ο κόσμος δεν μας άφηνε να φύγουμε από τη σκηνή. Εδώ και σαράντα χρόνια έχω πει τραγούδια του Γκάτσου και σήμερα είναι μπροστά μου. Έχω δει κόσμο που ακούει σήμερα αυτά τα τραγούδια με τον ίδιο ενθουσιασμό που τα άκουγε και τότε, σαν να έχουν γραφτεί για το «τώρα» της ελληνικής κοινωνίας. Από εκεί φαίνεται πόσο μεγάλη απήχηση έχει το καλό τραγούδι στον κόσμο.
Ως καλλιτέχνης έχω το τραγούδι ως πρώτο μέσο δημοσιοποίησης των απόψεών μου αλλά όταν μου δοθεί η ευκαιρία να πω την γνώμη μου, την λέω. Μπορώ να σας πω, λοιπόν, ότι το μνημόνιο έκανε κακό. Όμως για ένα μικρό χρονικό διάστημα είναι και απαραίτητο, μέχρι να βρούμε το μέτρο στη ζωή μας. Πέρασε η χώρα μας μια εποχή ευδαιμονίας χωρίς έλεγχο. Με δανεικά κάναμε το Γκιουλέκα, που έλεγε κι ο Γκάτσος. Έχοντας περάσει τρία χρόνια μνημονίου, πιστεύοντας και στα λόγια του πρωθυπουργού, που σε πολλά πράγματα τον θαυμάζω, νομίζω ότι η Ελλάδα θα ορθοποδήσει σε δύο χρόνια. Σαν λαός στο χέρι μας είναι να ορθοποδήσουμε. Το θέμα είναι να σταματήσει πια αυτή δημοσιοϋπαλληλίστικη νοοτροπία και ο κόσμος να βγει να δουλέψει στην ελεύθερη αγορά. Δυστυχώς οι ελεύθεροι επαγγελματίες είναι οι πρώτοι που χτυπήθηκαν από την κρίση κι αυτό είναι λάθος.
Γιάννης Κακλέας: «Στα δύσκολα μας θέλω!» Στα δύσκολα αποκαλύπτεται η αλήθεια μας, η δύναμή μας, το ήθος μας. Εδώ μας θέλω! Θα στραφούμε ο ένας εναντίον του άλλου; Θα την πληρώσουν οι πιο εύθραυστες ομάδες της κοινωνίας μας ; Θα αφήσουμε το ρατσιστικό μας ένστικτο να κυριαρχήσει; Θα πάμε πιο συντηρητικά ή θα βρούμε άλλους πιο ριζοσπαστικούς δρόμους; Θα βολευτούμε με μία από τα ίδια ή θα αναμορφώσουμε την άθλια δημόσια ζωή της χώρας μας ρίχνοντας στον κάλαθο των αχρήστων τους ανίκανους πολιτικούς, τους κλέφτες, τους δημαγωγούς και τους διεφθαρμένους; Με αυτά τα ερωτήματα –κι άλλα πολλά– για την πολιτισμική μας ταυτότητα βιώνω το μνημόνιο και την κρίση.
Αλέξης Σταμάτης: «Η ελληνική κοινωνία τον συγγραφέα δεν τον χρειάζεται» Ένας συγγραφέας –τουλάχιστον κάποιος που έχει εγκαταλείψει μια προσοδοφόρα καριέρα στην αρχιτεκτονική, για να ασχοληθεί μ’ εκείνο που αγαπά– δεν έχει άλλους βιοποριστικούς πόρους πάρα από την πένα ή το ποντίκι του. Από τη στιγμή που, το 2010, απολύθηκα από την εφημερίδα που δούλευα και ακολούθως από κάθε έντυπο με το όποιο συνεργαζόμουν, έμεινα με μοναδικά έσοδα τα συγγραφικά μου δικαιώματα. Όσο καλά και να πάνε τα βιβλία, μεσούσης της κρίσης, ίσα ίσα που συμβάλλουν στο να πληρωθούν χαράτσια και φόροι. Έπρεπε να σκεφτώ κάτι άλλο. Το βρήκα μέσα από τα μαθήματα δημιουργικής γραφής, που και πάλι δεν επαρκούν για να καλύψουν τις υποχρεώσεις, ωστόσο είναι κάτι δημιουργικό για κάποιον που οι συνθήκες εργασίας είναι κατ’ εξοχήν μοναχικές, αλλά και ουσιαστικό γιατί νιώθεις ότι πραγματικά προσφέρεις όταν αγαπάς εκείνο που μεταδίδεις και πασχίζεις να το μεταδώσεις σωστά.
Ως συγγραφέας στην Ελλάδα μετά την κρίση, νιώθω εντελώς απροστάτευτος. Ασφαλιστικά, κοινωνικά, από όλες τις πλευρές. Οι δε τελευταίες ανεκδιήγητες εξελίξεις στο χώρο του βιβλίου με τη στάση του ΥΠΠΟ, την καρατόμηση του ΕΚΕΒΙ και την παντελή έλλειψη πολιτικής βιβλίου, με (μας) έχουν φέρει σε αδιέξοδο. Οι σχέσεις με το εξωτερικό (έχω μεταφραστεί σε οκτώ γλώσσες αλλά πλέον δεν βλέπω καμία συνέχεια) έχουν διαρραγεί, φίλοι ξένοι εκδότες υπομειδιούν με όσα συμβαίνουν στο χώρο του ελληνικού βιβλίου.
Από την άλλη, οι συγγράφεις στην Ελλάδα έχουμε καταλήξει να είμαστε άνθρωποι- ορχήστρα. Δεν υπάρχει άνθρωπος να μας βοηθήσει, δεν υπάρχει ατζέντης (παρά μία για όλους σχεδόν τους Έλληνες συγγραφείς!), αγωνιζόμαστε μόνοι μας. Ο συγγραφέας στην Ελλάδα είναι ο τελευταίος τροχός της πολιτιστικής αμάξης, είναι σχεδόν άχρηστος.
Η ουσία είναι ότι έχοντας φτάσει πλέον σε μια ηλικία συγγραφικής ωριμότητας όπου θα μπορούσα να ασχολούμαι απερίσπαστος με εκείνο που μπορούσα να προσφέρω, αυτό είναι αδύνατον. Τα έσοδα μου είναι στοιχειώδη και πλέον ζω μια καθημερινότητα φοιτητικού τύπου. Γράφω βέβαια κείμενα και κάνω ομιλίες που δεν πληρώνονται –κάτι που θεωρείται αυτονόητο στο εξωτερικό. Ευτυχώς έχω έναν έκδοτη με κατανόηση και μπορώ τουλάχιστον να πληρώνομαι τα δικαιώματά μου. Η βασική μου παρηγοριά είναι πως κανείς δεν μπορεί να μου στερήσει το δικαίωμα να εκφράζομαι, κι ας απευθύνομαι πλέον σε μια μικρότερη μερίδα κοινού.
Φαίνεται πως η ελληνική κοινωνία τον συγγραφέα δεν τον χρειάζεται. Με τη σημερινή ανύπαρκτη πολιτική βιβλίου όλα αυτά αυτοκαταναλώνονται μεταξύ των δέκα-δεκαπέντε χιλιάδων ανθρώπων, οι όποιοι ασχολούνται σοβαρά με την λογοτεχνία, σε μια χώρα έντεκα εκατομμυρίων όπου ένας στους δύο δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο το χρόνο. Σε μια χώρα η οποία ακόμα και σήμερα, μετά την θηριώδη κρίση και την απομάγευση της χλιδοκρατίας του τίποτα, ασχολείται με το που πήγε διακοπές η Μενεγάκη και τι γίνεται με τον Σουλεϊμάν.
Ηρώ: «Οι τρελοί του χωριού άλλαξαν την ιστορία κι αυτοί θα την αλλάξουν και πάλι» Όποια στάση και να κρατήσουμε εμείς έναντι των μνημονίων και της βαθιάς λιτότητας, που πλήττει σχεδόν το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας, το παιχνίδι παίζεται με άλλους παίκτες. Εμείς, με απόλυτη ευθύνη των πράξεων μας, παραδώσαμε την Ελλάδα αμαχητί, αλλά το πιο άσχημο που κάναμε, ήταν που παραδώσαμε τα ήθη και την ιστορία μας, αμφισβητώντας ακόμα και τις πιο προφανείς θυσίες των προγόνων μας. Η φράση «θα τρίζουν τα κόκκαλα τους» είναι ό,τι πιο ταιριαστό στην προδοσία που τελούμε καθημερινά, ισοπεδώνοντας αυτά για τα οποία κάποιοι θυσιάστηκαν, όχι πολλές δεκαετίες πριν…
Σαν καλλιτέχνης μου δίνεται η ευκαιρία να βλέπω από κοντά τα πρόσωπα των ανθρώπων που αναζητούν περισσότερο από ποτέ την αλήθεια μας. Γιατί ναι μεν η αλήθεια έχει πολλές πλευρές, αλλά η αλήθεια είναι ένα καθαρό και διάφανο αίσθημα που μπορεί να δει ακόμα και ένα μωρό και να διαχωρίσει από την κίβδηλη έλξη της ματαιοδοξίας και της αυταπάτης. Θέλω και είμαι αληθινή πέρα για πέρα. Όλα τα άλλα, ταλέντο, δουλειά, φιλοδοξία έρχονται μετά από αυτό. Επέλεξα να παρουσιαστώ φέτος, μετά από πολλά χρόνια, με ένα πιάνο μόνη μου, γι’ αυτόν κυρίως τον λόγο.
Η τέχνη της μουσικής σε άλλες εποχές, μέσω του δυνατού λόγου των ποιητών μας έφτασε και στα πιο απαίδευτα αυτιά και έγινε εύληπτη και δυνάμωσε ψυχές και σώματα που πολέμησαν γενναία με ένα τραγούδι αγκαλιά ή πέθαναν ψιθυρίζοντας ένα τραγούδι. Σήμερα που οι αγώνες για δικαιώματα μοιάζουν ρετρό, που η σημαία είναι δείγμα «ακροδεξιών πεποιθήσεων», που όλοι και όλα αγγίζουν τα όρια του μαζοχισμού και της δουλοπρέπειας, η τέχνη με τη σειρά της στα πρόσωπα κάποιων φθηνών, μετρίων και πονηρών, έγινε απλά ο τρόπος για να ικανοποιηθούν η ματαιοδοξία και η εξουσία.
Η ανάγκη, που είναι απαραίτητο συστατικό για την τέχνη, είναι πια ρομαντισμός στο στόμα κάποιων ευαίσθητων που πιστεύουν αλλά, τελικά, αυτοί «οι τρελοί του χωριού» άλλαξαν την ιστορία κι αυτοί θα την αλλάξουν και πάλι… Δεν νιώθω κανένα αίσθημα ισχυρότερου επειδή είμαι καλλιτέχνης. Η εξουσία με αφήνει μάλλον αδιάφορη. Βέβαια, θα αγωνιστώ με όποιο τρόπο μπορώ για ένα κόσμο καλύτερο, για όλους μας.
Τις απαντήσεις μου τις έδωσε ο γιος μου και μου τις μαθαίνει κάθε μέρα κάνοντας μου ερωτήσεις που δυσκολεύομαι αφάνταστα να απαντήσω, όπως όταν βλέπει αστυνομικούς να χτυπάνε πολίτες και ρωτάει: «μαμά, γιατί γίνεται αυτό; Η αστυνομία δεν προσέχει τους ανθρώπους;». Οι ισορροπίες χάθηκαν τελείως και μέρα με την μέρα. Θα βιώσουμε την ζωώδη προέλευσή μας στην πιο γνήσια μορφή της. Θα κατασπαράξουμε ο ένας τον άλλον. Είναι απλά νομοτέλεια. Και όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, οι άνθρωποι δεν κρίνονται από τις δυνατότητές τους, αλλά από τις επιλογές τους…
Μάνια Παπαδημητρίου: «Δεν υπάρχει μισθός, δεν υπάρχει ασφάλιση, δεν υπάρχει προοπτική» Κάθε φορά που μου ζητούν να μιλήσω γι’ αυτό το θέμα, νιώθω ότι είναι σαν να θέλουν να ξανακούσουν κάτι που σε όλους είναι γνωστό, αλλά μοιάζει τόσο απίστευτο που νομίζεις πως αν το ρωτάς και το ξαναρωτάς ίσως διορθωθεί.
Δεν υπάρχει μισθός, δεν υπάρχει ασφάλιση, ούτε και η παραμικρή πιθανότητα να αλλάξει κάτι απ’ όλα αυτά. Το τοπίο θα γίνεται καθημερινά όλο και πιο σκοτεινό, όλο και για περισσότερους από εμάς. Μόνο στα Κρατικά Θέατρα έχεις κάποιο μισθό και σε λίγες δουλειές που κρατάνε ελάχιστους μήνες… Εκεί βέβαια γίνεται σφαγή για το ποιος θα πρωτοπαίξει, γι’ αυτό και όλοι φωνάζουν σαν αγανακτισμένοι μέχρι να βρουν δουλειά και μόλις βρουν μια καβάντζα το βουλώνουν γιατί φοβούνται μην τους διώξουν.
Ουσιαστικά ο κάθε ηθοποιός, όταν εργάζεται, εργάζεται για περίπου 30 ευρώ τη μέρα στην καλύτερη περίπτωση, μπορεί όμως και για 20 και για 15 ή και για τίποτα. Ο κόσμος δεν το πιστεύει γιατί ο κόσμος εξακολουθεί να πληρώνει εισιτήριο, αλλά τα χρήματα δεν φτάνουν –ή πολύ σπάνια φτάνουν– στον καλλιτέχνη. Η κατάσταση δεν είναι προϊόν μόνο του μνημονίου. Είναι μια νοοτροπία που και εμείς οι ίδιοι επιτρέψαμε, από ανάγκη, πολύ πριν το μνημόνιο κι έτσι τώρα με το πρόσχημα του μνημονίου έχει απογίνει. Οι παραγωγοί θεωρούν πως το να παραχωρήσουν ένα χώρο είναι αρκετό για να έχουν «χρηματοδοτήσει» μια παράσταση και πως τα υπόλοιπα είναι ευθύνη του καλλιτέχνη, ακόμα και το πώς θα το μάθει ο κόσμος. Από την πλευρά τους έχουν τα δίκια τους γιατί τους έχουν φάει τα χαράτσια, οι εφορίες, τα ΙΚΑ κλπ. Από την άλλη όμως, οι καλλιτέχνες δεν έχουν να φάνε.
Το μνημόνιο στην περίπτωσή μας λειτούργησε όπως λέει η παροιμία: Ήταν που ήταν στραβό το κλίμα, το ‘φαγε κι ο γάιδαρος. Πρέπει να δημιουργηθεί ένα κίνημα σαν τους Δεν Πληρώνω-Δεν Πληρώνω που όμως αυτό αντίθετα θα λέει: Θα πληρώνω-Θα πληρώνω τους καλλιτέχνες. Ένα είδος αντισυστημικών παραγωγών που θα στηρίζουν τον καλλιτέχνη όταν εργάζεται γι’ αυτούς, κόντρα στην συστημική λογική που λέει: Εκμεταλλεύσου όποιον μπορείς και πάτα πάνω στον αδύναμο για να προσπεράσεις.
Κωνσταντίνα Βούλγαρη: «Γινόμαστε ζούγκλα»
Κατ’ αρχάς δεν βγάζεις πια τα προς το ζην. Από τα 18 μου είχα δικό μου σπίτι και μια νορμάλ καθημερινότητα. Πλέον αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να συμβεί ούτε για αστείο. Έχουν αλλάξει τρομερά οι εργασιακές συνθήκες και σχέσεις. Οι αμοιβές είναι οι μισές και αν δεν δεχτείς υπάρχουν άλλοι που θα τρέξουν για τη θέση. Επειδή επικρατεί όλη αυτή η εργασιακή ζούγκλα γύρω μας και η ασχήμια, αυτό που μπορούσες να κάνεις παλαιότερα, να γυρίσεις, δηλαδή μια ταινία παρεΐστικα πλέον είναι πολύ δύσκολο, αν όχι ανέφικτο. Οι άνθρωποι τσακώνονται. Δεν πάνε να κάνουν μια δουλειά καλή τη πίστη. Υπάρχει καχυποψία και μιζέρια.
Ένα φαινόμενο της κρίσης είναι η ένταση που επικρατεί στον κόσμο. Υπάρχει πολύς θυμός έτοιμος να ξεσπάσει ακόμη και αν ξεχαστείς όταν ανάψει το φανάρι να ξεκινήσεις έγκαιρα. Όλοι είναι έτοιμοι να αρπαχτούν με τον άλλο. Η ανθρωπιστική καταστροφή που έχει συντελεστεί είναι ορατή παντού. Βλέπεις περισσότερη φτώχεια και ανέχεια από ποτέ. Από τον άστεγο μέχρι το σούπερ μάρκετ. Υπάρχει βεβαίως και το άλλο κακό της κρίσης, η ανάδυση της Χρυσής Αυγής. Οι φασίστες βρήκαν την ευκαιρία να φανερωθούν. Γενικώς, γινόμαστε Ζούγκλα. Ο ένας πατάει στο πτώμα του άλλου.
