Τζαμί στην Αθήνα: Απόψεις των παιδιών ενός άστεγου θεού
Οι συζητήσεις για το τζαμί της Αθήνας ανάβουν ξανά, με τις πρώτες μακέτες του διάσημου αρχιτέκτονά του. Δύο Μουσουλμάνοι που ζουν χρόνια εδώ μιλούν για τα σχέδια που… δεν έχουν τον θεό τους.
της Ηρώς Κουνάδη
Δεν έσκασε ακριβώς σαν βόμβα η είδηση. Εδώ και δεκαετίες, κάθε λίγο καιρό, «ανάβει» ξανά μια καινούρια συζήτηση για το τζαμί της Αθήνας. Μα ο Αρχιεπίσκοπος προσφέρεται να παραχωρήσει έναν χώρο της Εκκλησίας για την κατασκευή του, μα ένας Μητροπολίτης τρέχει εξοργισμένος στο Συμβούλιο της Επικρατείας, μα η Ζάχα Χαντίντ προσφέρεται να το σχεδιάσει αφιλοκερδώς, μα ο Ερντογάν βγαίνει στα κανάλια και λέει ότι θα το χρηματοδοτήσει η τουρκική δημοκρατία. Με τούτα και μ’ εκείνα, όταν πριν από έναν μήνα Τα Νέα δημοσίευσαν τις πρώτες επίσημες μακέτες του Αλέξανδρου Τομπάζη για το αθηναϊκό τζαμί που είναι «στην τελική ευθεία», δεν άνοιξαν και πολλά ρουθούνια. Σχεδόν κανένα, για την ακρίβεια.
Το Τζαμί της Αθήνας που σχεδίασε ο διεθνούς φήμης αρχιτέκτονας θα κοστίσει 846.000€, θα κτιστεί στον Βοτανικό, θα χωρά 350 άτομα και δεν θα έχει μιναρέ γιατί, σύμφωνα πάντα με το δημοσίευμα της εφημερίδας, «κρίθηκε ότι δεν έδενε αρμονικά με το περιβάλλον». Επίσης, θα περιβάλλεται από κήπο που θα το κρύβει ουσιαστικά από την Ιερά Οδό.
Με τις μακέτες ανά χείρας, απευθυνθήκαμε στις μουσουλμανικές κοινότητες της Αθήνας: Τι γνώμη έχουν για τα τελικά σχέδια του πολύπαθου Αθηναϊκού Τεμένους, που όσο περνά ο καιρός θυμίζει όλο και περισσότερο το Γεφύρι της Άρτας; Πόσα προβλήματα θα λύσει ένα τζαμί που θα χωρά 350 από τους χιλιάδες Μουσουλμάνους της Αθήνας; Και τελικά, κατά πόσο είναι τζαμί ένα τζαμί χωρίς μιναρέ; (Αν αναρωτιέστε, όσο είναι εκκλησία και μια εκκλησία χωρίς σταυρό).
«Είναι σαν να μην έχεις σπίτι»
«Αλήθεια τώρα θέλεις να σου πω;». Ο Χαλίς Ιμπραήμ Αχμάτ σηκώνει το βλέμμα του από τις μακέτες. Ο Χαλίς είναι Πρόεδρος της Ένωσης Μεταναστών, Κούρδος από το Ιράκ με πολιτικό άσυλο, που ζει εδώ και δεκατέσσερα χρόνια στην Αθήνα. «Το τζαμί αν δεν έχει μιναρέ επάνω, δεν είναι τζαμί. Είναι μαζ-τζιντ». Διακρίνει την απορία στο βλέμμα μου και μου εξηγεί ότι μαζ-τζιντ λέγονται οι χώροι προσευχής που στην Αθήνα στεγάζονται σε υπόγεια, αποθήκες και γενικώς όπου βρεθεί χώρος: ένα μέρος δηλαδή όπου μαζεύεται κόσμος και προσεύχεται, χωρίς να είναι επίσημα χώρος λατρείας.
«Και εντάξει, αν είσαι Μουσουλμάνος σωστός, το σπίτι σου μπορεί να είναι το τζαμί σου και να προσεύχεσαι εκεί. Για τη δημοκρατία, όμως, είναι καλό, να έχεις και το τζαμί, και την εκκλησία, και όλα. Αν έλεγαν ότι θα χτίσουν μια εκκλησία έτσι», λέει δείχνοντάς μου τη μακέτα, «θα συμφωνούσαν οι Χριστιανοί; Δε νομίζω. Για τους Μουσουλμάνους που ζουν εδώ, η Ελλάδα νιώθουν μέσα τους ότι είναι η πατρίδα τους. Δεν γίνεται να μην έχεις τζαμί στην πατρίδα σου. Είναι σαν να μην έχεις σπίτι. Αυτό εδώ, όμως, που βλέπω στη φωτογραφία είναι μόνο για να του βάλουμε όνομα, να πούμε ‘έχει η Αθήνα τζαμί’. Τζαμί δεν είναι».
«Το τζαμί είναι σημαντικό και για άλλους λόγους»
«Τριακόσια πενήντα άτομα;». Ο Ζαλμάι Παστούν, Πρόεδρος της Αφγανικής Κοινότητας Ελλάδας, που ζει στην Αθήνα έντεκα χρόνια, κοιτάζει μια εμένα και μια τη μακέτα. Ρωτάει και ξαναρωτάει. «Τριακόσια πενήντα, είστε σίγουρη; Το μαζ-τζιντ στη γειτονιά μου, που είναι και κοντά στον Άγιο Παντελεήμονα, σε ‘δύσκολη’ περιοχή, χωράει πεντακόσιους». Σχεδόν ντρέπομαι να του πω ότι δεν θα έχει ούτε μιναρέ. Αναλαμβάνει ο Χαλίς να με βγάλει από την δύσκολη θέση.
«Το τζαμί, ξέρετε, δεν χρειάζεται μόνο για να προσεύχεται ο κόσμος» λέει ο Ζαλμάι. «Εμείς το μόνο που θέλουμε είναι ένας χώρος καθαρός, και δεν μας νοιάζει, όπου να ‘ναι μπορούμε να προσευχηθούμε. Όμως, το τζαμί είναι και για να μορφώνει τον κόσμο. Στο τζαμί πηγαίνουν όλοι, καλοί-κακοί, όλοι. Αν έχεις ένα επίσημο τζαμί, θα βάλεις ιμάμη έναν μορφωμένο άνθρωπο, που θα μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους, να τους πει ότι αυτό που κάνεις δεν είναι σωστό, ή ότι η κουλτούρα αυτής της χώρας είναι διαφορετική από τη δικιά σου, ή να τους ενημερώνει για το τι γίνεται εδώ. Σε αυτά τα τζαμιά που λειτουργούν τώρα, οι ιμάμηδες ο ένας ξέρει, ο άλλος δεν ξέρει, ο ένας έχει έρθει από το χωριό του, ο άλλος από την πόλη…».
Ποιος πληρώνει το τζαμί;
«Και καλά, αφού τοίχος και ταβάνι είναι μόνο, γιατί θα πάει οχτακόσια χιλιάρικα;». Ο Χαλίς με κοιτάει όλο απορία. Ε, να, ξέρετε, τα σχέδια είναι ενός πολύ διάσημου αρχιτέκτονα, από τους καλύτερους που έχουμε. «Μα, το τζαμί δεν είναι πολυκατοικία» συνεχίζει να απορεί. «Το τζαμί είναι τετράγωνο, ταβάνι και μιναρέ πάνω. Τι τον θέλει τον διάσημο αρχιτέκτονα;». Ο Ζαλμάι με προλαβαίνει πριν απαντήσω: «Καλύτερα να μην το κάνανε σε ακριβό αρχιτέκτονα. Καλύτερα να μας έδιναν μόνο το οικόπεδο» λέει γελώντας, και ο Χαλίς επαυξάνει ότι θα χωρούσαν σίγουρα περισσότεροι: «Η προεδρία των μουσουλμάνων μεταναστών μόνο είναι 300-350 άτομα. Θα κάθονται μόνο οι πρόεδροι μέσα, και όλοι οι υπόλοιποι απέξω».
«Και από πού θα έρθουν όλα αυτά τα λεφτά;» ξανασοβαρεύει την συζήτηση ο Χαλίς. «Από το κράτος μόνο; Γιατί δεν άνοιξαν μια πόρτα για βοήθεια, που είναι όλες οι πρεσβείες των αραβικών κρατών; Κάθε μουσουλμανική κοινότητα που μένει εδώ, έχει την πρεσβεία της στην Ελλάδα. Και η πρεσβεία έχει κράτος. Κάθε κράτος, κάθε πρεσβεία, αν θα βάλει λίγα λεφτά, δε χρειάζεται κανείς απ’ έξω» λέει αναφερόμενος στην πρόσφατη δήλωση του Ερντογάν, ότι προσφέρεται να χρηματοδοτήσει εξολοκλήρου το τζαμί της Αθήνας, την οποία θεώρησε προσβλητική.
«Σε αυτό δεν συμφωνούμε. Αν το αναλάβει μόνο μια πρεσβεία ή μια χώρα, θα γίνει πολιτικό το πράγμα. Αν δώσει μόνο ένας τα λεφτά για το τζαμί, θα γράψει το όνομά του πάνω. Τζάμπα δεν θα είναι. Και από το Ιράκ να ήταν κάποιος, το όνομα που θα περνούσε στην Ιστορία θα ήταν ‘τζαμί από Ιράκ’. Μετά από εκατό χρόνια θα λένε ‘αυτό το τζαμί είναι ιρακινό’. Όταν είναι μαζεμένοι όλοι οι μουσουλμάνοι θα είναι πιο ωραία. Και θα βοηθήσουν οικονομικά την Ελλάδα, και κάθε ένας θα νιώθει ότι είναι δικό του». Ο Ζαλμάι συμφωνεί μαζί του: «Εμείς σαν κοινότητες είπαμε ότι όποιος θέλει να βοηθήσει, βεβαίως να βοηθήσει. Αλλά το θέμα είναι μεταξύ των Μουσουλμάνων που ζουν εδώ και της ελληνικής κυβέρνησης. Κανενός άλλου».
«Το κράτος τροφοδοτεί την ένταση»
Σκέφτομαι και λέω στον Χαλίς και τον Ζαλμάι ότι ίσως ο μιναρές, στην έλλειψη του οποίου επιστρέφει συνεχώς η συζήτησή μας, να αποφεύχθηκε τεχνηέντως για να μην δημιουργηθούν εντάσεις με ακροδεξιές οργανώσεις που αντιδρούν στην ανέγερσή του. «Μα, το κράτος τροφοδοτεί τις εντάσεις» μου λέει ο Ζαλμάι, εκπλήσσοντάς με. «Έχει από τη μία εμάς, για να μας δείχνει στη Χρυσή Αυγή, και από την άλλη αυτούς για να τρομάζει εμάς. Εμείς κάναμε μια συζήτηση με τους χρυσαυγίτες εκεί στον Άγιο Παντελεήμονα που μένω, κι ήρθαν κι οι πιο σκληροί, εκείνοι που άμα σε έβρισκαν στο δρόμο σε έβριζαν και έδερναν τους μετανάστες. Καθίσαμε σε ένα μεγάλο τραπέζι, μιλήσαμε, σαν debate ήτανε. Και μετά από αυτό για πέντε μήνες δεν βγήκε κανένας χρυσαυγίτης να χτυπήσει κανέναν. Μετά, έγινε ένα αντιφασιστικό φεστιβάλ, τους έβρισαν κι αυτούς, τους προκάλεσαν, και άντε πάλι τα ίδια».
Θυμάμαι ενστικτωδώς μια παρόμοια συζήτηση πέρυσι τέτοια εποχή, όταν ο Μιχάλης Μαριόρας, Λέκτορας στο Τμήμα Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος μου έλεγε ότι η Εκκλησία δεν έχει καμία αντίρρηση σχετικά με την ανέγερση μουσουλμανικού τεμένους στην Αθήνα. «Το θέμα ήταν πάντα πολιτικό. Η συζήτηση για το τέμενος των Αθηνών κρατά πολλές δεκαετίες, με πάρα πολλές εκμεταλλεύσεις πολιτικές».
Δεν έσκασε ακριβώς σαν βόμβα η είδηση. Εδώ και δεκαετίες, κάθε λίγο καιρό, «ανάβει» ξανά μια καινούρια συζήτηση για το τζαμί της Αθήνας. Μα ο Αρχιεπίσκοπος προσφέρεται να παραχωρήσει έναν χώρο της Εκκλησίας για την κατασκευή του, μα ένας Μητροπολίτης τρέχει εξοργισμένος στο Συμβούλιο της Επικρατείας, μα η Ζάχα Χαντίντ προσφέρεται να το σχεδιάσει αφιλοκερδώς, μα ο Ερντογάν βγαίνει στα κανάλια και λέει ότι θα το χρηματοδοτήσει η τουρκική δημοκρατία. Με τούτα και μ’ εκείνα, όταν πριν από έναν μήνα Τα Νέα δημοσίευσαν τις πρώτες επίσημες μακέτες του Αλέξανδρου Τομπάζη για το αθηναϊκό τζαμί που είναι «στην τελική ευθεία», δεν άνοιξαν και πολλά ρουθούνια. Σχεδόν κανένα, για την ακρίβεια.
Το Τζαμί της Αθήνας που σχεδίασε ο διεθνούς φήμης αρχιτέκτονας θα κοστίσει 846.000€, θα κτιστεί στον Βοτανικό, θα χωρά 350 άτομα και δεν θα έχει μιναρέ γιατί, σύμφωνα πάντα με το δημοσίευμα της εφημερίδας, «κρίθηκε ότι δεν έδενε αρμονικά με το περιβάλλον». Επίσης, θα περιβάλλεται από κήπο που θα το κρύβει ουσιαστικά από την Ιερά Οδό.
Με τις μακέτες ανά χείρας, απευθυνθήκαμε στις μουσουλμανικές κοινότητες της Αθήνας: Τι γνώμη έχουν για τα τελικά σχέδια του πολύπαθου Αθηναϊκού Τεμένους, που όσο περνά ο καιρός θυμίζει όλο και περισσότερο το Γεφύρι της Άρτας; Πόσα προβλήματα θα λύσει ένα τζαμί που θα χωρά 350 από τους χιλιάδες Μουσουλμάνους της Αθήνας; Και τελικά, κατά πόσο είναι τζαμί ένα τζαμί χωρίς μιναρέ; (Αν αναρωτιέστε, όσο είναι εκκλησία και μια εκκλησία χωρίς σταυρό).
«Είναι σαν να μην έχεις σπίτι»
«Αλήθεια τώρα θέλεις να σου πω;». Ο Χαλίς Ιμπραήμ Αχμάτ σηκώνει το βλέμμα του από τις μακέτες. Ο Χαλίς είναι Πρόεδρος της Ένωσης Μεταναστών, Κούρδος από το Ιράκ με πολιτικό άσυλο, που ζει εδώ και δεκατέσσερα χρόνια στην Αθήνα. «Το τζαμί αν δεν έχει μιναρέ επάνω, δεν είναι τζαμί. Είναι μαζ-τζιντ». Διακρίνει την απορία στο βλέμμα μου και μου εξηγεί ότι μαζ-τζιντ λέγονται οι χώροι προσευχής που στην Αθήνα στεγάζονται σε υπόγεια, αποθήκες και γενικώς όπου βρεθεί χώρος: ένα μέρος δηλαδή όπου μαζεύεται κόσμος και προσεύχεται, χωρίς να είναι επίσημα χώρος λατρείας.
«Και εντάξει, αν είσαι Μουσουλμάνος σωστός, το σπίτι σου μπορεί να είναι το τζαμί σου και να προσεύχεσαι εκεί. Για τη δημοκρατία, όμως, είναι καλό, να έχεις και το τζαμί, και την εκκλησία, και όλα. Αν έλεγαν ότι θα χτίσουν μια εκκλησία έτσι», λέει δείχνοντάς μου τη μακέτα, «θα συμφωνούσαν οι Χριστιανοί; Δε νομίζω. Για τους Μουσουλμάνους που ζουν εδώ, η Ελλάδα νιώθουν μέσα τους ότι είναι η πατρίδα τους. Δεν γίνεται να μην έχεις τζαμί στην πατρίδα σου. Είναι σαν να μην έχεις σπίτι. Αυτό εδώ, όμως, που βλέπω στη φωτογραφία είναι μόνο για να του βάλουμε όνομα, να πούμε ‘έχει η Αθήνα τζαμί’. Τζαμί δεν είναι».
«Το τζαμί είναι σημαντικό και για άλλους λόγους»
«Τριακόσια πενήντα άτομα;». Ο Ζαλμάι Παστούν, Πρόεδρος της Αφγανικής Κοινότητας Ελλάδας, που ζει στην Αθήνα έντεκα χρόνια, κοιτάζει μια εμένα και μια τη μακέτα. Ρωτάει και ξαναρωτάει. «Τριακόσια πενήντα, είστε σίγουρη; Το μαζ-τζιντ στη γειτονιά μου, που είναι και κοντά στον Άγιο Παντελεήμονα, σε ‘δύσκολη’ περιοχή, χωράει πεντακόσιους». Σχεδόν ντρέπομαι να του πω ότι δεν θα έχει ούτε μιναρέ. Αναλαμβάνει ο Χαλίς να με βγάλει από την δύσκολη θέση.
«Το τζαμί, ξέρετε, δεν χρειάζεται μόνο για να προσεύχεται ο κόσμος» λέει ο Ζαλμάι. «Εμείς το μόνο που θέλουμε είναι ένας χώρος καθαρός, και δεν μας νοιάζει, όπου να ‘ναι μπορούμε να προσευχηθούμε. Όμως, το τζαμί είναι και για να μορφώνει τον κόσμο. Στο τζαμί πηγαίνουν όλοι, καλοί-κακοί, όλοι. Αν έχεις ένα επίσημο τζαμί, θα βάλεις ιμάμη έναν μορφωμένο άνθρωπο, που θα μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους, να τους πει ότι αυτό που κάνεις δεν είναι σωστό, ή ότι η κουλτούρα αυτής της χώρας είναι διαφορετική από τη δικιά σου, ή να τους ενημερώνει για το τι γίνεται εδώ. Σε αυτά τα τζαμιά που λειτουργούν τώρα, οι ιμάμηδες ο ένας ξέρει, ο άλλος δεν ξέρει, ο ένας έχει έρθει από το χωριό του, ο άλλος από την πόλη…».
Ποιος πληρώνει το τζαμί;
«Και καλά, αφού τοίχος και ταβάνι είναι μόνο, γιατί θα πάει οχτακόσια χιλιάρικα;». Ο Χαλίς με κοιτάει όλο απορία. Ε, να, ξέρετε, τα σχέδια είναι ενός πολύ διάσημου αρχιτέκτονα, από τους καλύτερους που έχουμε. «Μα, το τζαμί δεν είναι πολυκατοικία» συνεχίζει να απορεί. «Το τζαμί είναι τετράγωνο, ταβάνι και μιναρέ πάνω. Τι τον θέλει τον διάσημο αρχιτέκτονα;». Ο Ζαλμάι με προλαβαίνει πριν απαντήσω: «Καλύτερα να μην το κάνανε σε ακριβό αρχιτέκτονα. Καλύτερα να μας έδιναν μόνο το οικόπεδο» λέει γελώντας, και ο Χαλίς επαυξάνει ότι θα χωρούσαν σίγουρα περισσότεροι: «Η προεδρία των μουσουλμάνων μεταναστών μόνο είναι 300-350 άτομα. Θα κάθονται μόνο οι πρόεδροι μέσα, και όλοι οι υπόλοιποι απέξω».
«Και από πού θα έρθουν όλα αυτά τα λεφτά;» ξανασοβαρεύει την συζήτηση ο Χαλίς. «Από το κράτος μόνο; Γιατί δεν άνοιξαν μια πόρτα για βοήθεια, που είναι όλες οι πρεσβείες των αραβικών κρατών; Κάθε μουσουλμανική κοινότητα που μένει εδώ, έχει την πρεσβεία της στην Ελλάδα. Και η πρεσβεία έχει κράτος. Κάθε κράτος, κάθε πρεσβεία, αν θα βάλει λίγα λεφτά, δε χρειάζεται κανείς απ’ έξω» λέει αναφερόμενος στην πρόσφατη δήλωση του Ερντογάν, ότι προσφέρεται να χρηματοδοτήσει εξολοκλήρου το τζαμί της Αθήνας, την οποία θεώρησε προσβλητική.
«Σε αυτό δεν συμφωνούμε. Αν το αναλάβει μόνο μια πρεσβεία ή μια χώρα, θα γίνει πολιτικό το πράγμα. Αν δώσει μόνο ένας τα λεφτά για το τζαμί, θα γράψει το όνομά του πάνω. Τζάμπα δεν θα είναι. Και από το Ιράκ να ήταν κάποιος, το όνομα που θα περνούσε στην Ιστορία θα ήταν ‘τζαμί από Ιράκ’. Μετά από εκατό χρόνια θα λένε ‘αυτό το τζαμί είναι ιρακινό’. Όταν είναι μαζεμένοι όλοι οι μουσουλμάνοι θα είναι πιο ωραία. Και θα βοηθήσουν οικονομικά την Ελλάδα, και κάθε ένας θα νιώθει ότι είναι δικό του». Ο Ζαλμάι συμφωνεί μαζί του: «Εμείς σαν κοινότητες είπαμε ότι όποιος θέλει να βοηθήσει, βεβαίως να βοηθήσει. Αλλά το θέμα είναι μεταξύ των Μουσουλμάνων που ζουν εδώ και της ελληνικής κυβέρνησης. Κανενός άλλου».
«Το κράτος τροφοδοτεί την ένταση»
Σκέφτομαι και λέω στον Χαλίς και τον Ζαλμάι ότι ίσως ο μιναρές, στην έλλειψη του οποίου επιστρέφει συνεχώς η συζήτησή μας, να αποφεύχθηκε τεχνηέντως για να μην δημιουργηθούν εντάσεις με ακροδεξιές οργανώσεις που αντιδρούν στην ανέγερσή του. «Μα, το κράτος τροφοδοτεί τις εντάσεις» μου λέει ο Ζαλμάι, εκπλήσσοντάς με. «Έχει από τη μία εμάς, για να μας δείχνει στη Χρυσή Αυγή, και από την άλλη αυτούς για να τρομάζει εμάς. Εμείς κάναμε μια συζήτηση με τους χρυσαυγίτες εκεί στον Άγιο Παντελεήμονα που μένω, κι ήρθαν κι οι πιο σκληροί, εκείνοι που άμα σε έβρισκαν στο δρόμο σε έβριζαν και έδερναν τους μετανάστες. Καθίσαμε σε ένα μεγάλο τραπέζι, μιλήσαμε, σαν debate ήτανε. Και μετά από αυτό για πέντε μήνες δεν βγήκε κανένας χρυσαυγίτης να χτυπήσει κανέναν. Μετά, έγινε ένα αντιφασιστικό φεστιβάλ, τους έβρισαν κι αυτούς, τους προκάλεσαν, και άντε πάλι τα ίδια».
Θυμάμαι ενστικτωδώς μια παρόμοια συζήτηση πέρυσι τέτοια εποχή, όταν ο Μιχάλης Μαριόρας, Λέκτορας στο Τμήμα Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος μου έλεγε ότι η Εκκλησία δεν έχει καμία αντίρρηση σχετικά με την ανέγερση μουσουλμανικού τεμένους στην Αθήνα. «Το θέμα ήταν πάντα πολιτικό. Η συζήτηση για το τέμενος των Αθηνών κρατά πολλές δεκαετίες, με πάρα πολλές εκμεταλλεύσεις πολιτικές».
