Η Ελλάδα του Μεσοπολέμου: Πάμε σαν άλλοτε...

του Γιώργου Κόκουβα

Φοξ τροτ και τσάρλεστον ακούγονται από τα καλύτερα σαλόνια. Κυρίες περνούν επιδεικνύοντας τον φετιχισμό τους στα καπέλα, ενώ τα καλοκαίρια οι πλαζ φιλοξενούν τα πρώτα «μπεν-μιξτ», τα προκλητικά μικτά μπάνια. Από την Μάντρα του Αττίκ ακούγονται νοσταλγικές μελωδίες, ο Ελύτης συζητά με τον Εμπειρικό στις γωνιές της πόλης, ενώ στην Αθήνα καταφθάνουν οι ευρωπαϊκές μόδες της φυσιολατρίας, της Κοκό Σανέλ και των καζίνο. Όπως θα καταλάβατε, μπήκαμε στην μηχανή του χρόνου και μεταφερθήκαμε λίγες δεκαετίες πίσω, στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου.

Και ενώ η κοσμική Αθήνα ανθεί, η πολιτική ζωή… πενθεί τον θάνατο της σταθερότητας. Μεταξύ δύο δεινών, μεταξύ ενός «ωχ» και ενός «όχι» ορίζεται ο ελληνικός Μεσοπόλεμος. «Γεννήθηκε» στις στάχτες της Σμύρνης και στις μαύρες σελίδες της Μικρασιατικής Καταστροφής και πέθανε την (γνωστή) 28η Οκτωβρίου με την διάσημη άρνηση.

Τι συνέβη όμως σε αυτές τις δύο δεκαετίες που καθόρισαν την πορεία της χώρας στον 20ο αιώνα; Οι ιστορικοί επιμένουν πως στον Μεσοπόλεμο διαμορφώθηκε ο κορμός του σύγχρονου ελληνισμού, γι’ αυτό και αναζητάμε τα χνάρια και την μυρωδιά του στην πορεία της Ιστορίας και αναρωτιόμαστε: Είναι τελικά τόσο μακρινή όσο ακούγεται εκείνη η εποχή;

Πάμε σαν άλλοτε



Ο Μεσοπόλεμος ξεκινά για την Ελλάδα αρκετά καθυστερημένα σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, καθώς ενώ ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει τελειώσει, ο ελληνισμός συνεχίζει να δοκιμάζεται στο «μέτωπο» του αλυτρωτισμού. Η Μικρασιατική Καταστροφή φέρνει στην χώρα ένα τεράστιο προσφυγικό κύμα, το πολιτικό σκηνικό κλονίζεται από πραξικοπήματα, δημοψηφίσματα και σκάνδαλα και το κραχ του 1929 σφραγίζει το ασταθές σκηνικό.

Και ενώ όλοι σπεύδουν να παραλληλίσουν την σημερινή κατάσταση με την χρεοκοπημένη Ελλάδα του Τρικούπη, στον Μεσοπόλεμο ίσως κρύβεται η απαρχή των διλημμάτων και των πολώσεων της κοινωνίας όπως την βιώνουμε και σήμερα. Διαβάστε τις παρακάτω προτάσεις και σκεφθείτε αν ισχύουν για… παραπάνω από μία εποχές.

- Προσφυγικά ζητήματα: Οι μετανάστες γίνονται σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού, οι συνθήκες διαβίωσης γίνονται δύσκολες και για αυτούς αλλά και για τα μεσαία στρώματα που πλήττονται από την φορολογία και οι αυτόχθονες αντιμετωπίζουν τους νεοφερμένους ως παρίες που τους απειλούν.

- Οικουμενική κυβέρνηση: Ένας τραπεζίτης αναλαμβάνει πρωθυπουργός της Ελλάδας εν μέσω εκτάκτων συνθηκών για να αποφευχθεί η ακυβερνησία και να οδηγήσει τελικά την χώρα σε εκλογές. Είναι ο Αλέξανδρος Ζαΐμης και αναλαμβάνει την πρωτοκαθεδρία μιας οικουμενικής κυβέρνησης μετά από την δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου, ο οποίος ανέλαβε «πρωθυπουργός» παίρνοντας μάλιστα ψήφο εμπιστοσύνης από την Βουλή των Ελλήνων, και πριν την επάνοδο του Βενιζέλου.

- Δικομματισμός: Μετά από μία μακρά περίοδο επικράτησης δύο παρατάξεων και αλληλοδιαδοχής τους στην εξουσία, ο λαός «αγανακτεί» με τα σκάνδαλα των κυβερνήσεων και το πολιτικό σκηνικό αναδιαρθρώνεται. Στην περίπτωση του Μεσοπολέμου, πρόκειται για τους βενιζελικούς και τους φιλοβασιλικούς, των οποίων η ασταθής πολιτική προξένησε πραξικοπήματα, απόπειρες δολοφονίας (περίπτωση Βενιζέλου), καθεστώτα ουσιαστικής ανελευθερίας (δικτατορία Μεταξά), αποχωρήσεις στελεχών τους και σχηματισμό νέων κομματικών ομάδων και φυσικά, έντονες λαϊκές κινητοποιήσεις. Οι καπνοπαραγωγοί απεργούν σε όλη την βόρεια Ελλάδα, ενώ την ίδια στιγμή, η κυβέρνηση Βενιζέλου είναι η τελευταία του Μεσοπολέμου που διανύει ολόκληρη την τετραετία της (’28-’32), πέφτοντας τελικά υπό το βάρος ενός σκανδάλου περί συμβάσεως του δημοσίου με την εταιρία ηλεκτρισμού Power.

- Δημοψήφισμα: Ένα από τα ελάχιστα δημοψηφίσματα που έχουν διενεργηθεί στην χώρα μας πραγματοποιήθηκε στις 13/4/1924, το δίλημμα του οποίου ήταν «κατάργηση ή όχι της βασιλευομένης δημοκρατίας». Η ζυγαριά έκλινε προς την κατάργηση, ο Βασιλιάς αποχώρησε, και τελικά, μία δεκαετία αργότερα, το αποτέλεσμα «μαγικά» αναιρέθηκε, καθώς μέσα στην αστάθεια των εξελίξεων, ο Γεώργιος Β’ επέστρεψε στον άδειο θρόνο.

Στην σκιά του Μεσοπολέμου



Ανέκαθεν καθρέφτης της κοινωνικής κατάστασης, η καλλιτεχνική δημιουργία αντικατοπτρίζει τις σκέψεις, τα προβλήματα, την καθημερινότητα της εποχής. Η ελληνική ποίηση κάνει αυτή την περίοδο το πέρασμά της από τον ρομαντισμό, ενώ η σημαντικότερη ποιητική «φωνή» εκείνης της περιόδου, ο Κώστας Καρυωτάκης, δίνει το στίγμα της ματαιότητας και της γενικευμένης απαισιοδοξίας του Μεσοπολέμου, σφραγίζοντάς την με μια αυτοκτονία.

Η Μάνδρα του Αττίκ βρίσκεται στις δόξες της, παρουσιάζοντας σε Αθήνα και επαρχία τραγουδιστές, αυτοσχεδιαστικούς καλλιτέχνες και μίμους. Ταυτόχρονα, το ρεμπέτικο διαποτίζεται με τον προσφυγικό «πόνο» και περνά στην «σμυρναίικη» περίοδό του. Μάλιστα, μετά την περίοδο του «Καφέ Αμάν», στην πιο κλασική στιγμή του ρεμπέτικου είδους, γίνεται απαγορευμένο και «αποτάσσεται» ως τουρκοειδές τραγούδι. Θα πρέπει να περάσουν αρκετά χρόνια, μέχρι να αποκατασταθεί ευρέως το είδος και οι σπουδαίοι δημιουργοί του, με αφορμή την θρυλική διάλεξη του Μάνου Χατζηδάκι. 



Στην λογοτεχνία αλλά και στις εικαστικές τέχνες αναδύεται η λεγόμενη «Γενιά του ‘30», με εκπροσώπους όπως οι Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Εμπειρικός και Κων/νος Παρθένης. Το κλειδί για την κατανόησή τους είναι ο ανθρωποκεντρισμός ως αποτέλεσμα των συνθηκών και ο μοντερνισμός, τα νέα δυτικά ρεύματα που καταφθάνουν στην Ελλάδα, αλλά σε μία μόνιμα αμφίδρομη σχέση με την ελληνική παράδοση (δείτε την σχετική ανάλυση στην ιστοσελίδα της Εθνικής Πινακοθήκης). 

Ντοκουμέντα από την Ελλάδα άλλων(;) εποχών



Πέρα από τα ιστορικά βιβλία, τι; Πώς μπορούμε να ακολουθήσουμε τα ίχνη εκείνης της περιόδου; Μία άκρως ενδιαφέρουσα αρχή μπορούμε να επιχειρήσουμε μέσα από την κάμερα του ΣΚΑΪ και τις σκηνές από τα ιστορικά αρχεία που διασώζονται μέσα από την «κιβωτό» του YouTube. Παρακάτω παραθέτουμε τα δύο πρώτα μέρη, ενώ στα προτεινόμενα videos θα βρείτε την συνέχεια.





Επίσης, εδώ θα βρείτε συλλογή τραγουδιών, σε έναν δίσκο αφιερωμένο σε αυτή την ιδιαίτερη μουσικά περίοδο, υπό τον τίτλο «Τα τραγούδια του Μεσοπολέμου». Τέλος, μια καλή αρχή για τον λογοτεχνικό «λαβύρινθο» της γενιάς του ΄30 είναι αυτό εδώ το βιβλίο που ακολουθεί την πορεία της ελληνικής λογοτεχνίας στα χρόνια του Μεσοπολέμου.

Περισσότερα για τον Μεσοπόλεμο εδώ και εδώ.