Αθηναϊκά τοπωνύμια: Η πόλη έχει τις δικές της ιστορίες

της Ηρώς Κουνάδη

Αναρωτηθήκατε ποτέ ποιο σατανικό δημοτικό συμβούλιο θα ονόμαζε μια από τις κεντρικότερες πλατείες της πόλης του… Κλαυθμώνος; Προσπαθήσατε ποτέ μάταια να βγάλετε τις γωνίες του Πενταγώνου… πέντε; Απορήσατε ποιος ήταν ο «Γκύζης»; Κι εμείς. Γι’ αυτό ανατρέξαμε σε βιβλιογραφικές πηγές, ρωτήσαμε παλαιότερους Αθηναίους και ξεμπερδέψαμε το κουβάρι των αθηναϊκών τοπωνυμίων. Γι’ αυτό, και για να μην ξαναδούμε ποτέ το Γουδή γραμμένο με γιώτα.

Εξάρχεια: Έξαρχος λεγόταν ένας Ηπειρώτης, που είχε το μπακάλικό του στη γωνία των οδών Σολωμού και Θεμιστοκλέους στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα. Από το επίθετό του βαφτίστηκε η γειτονιά του, αρχικά προφορικά και εν συνεχεία και επίσημα. Το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, του 1929, αναφέρει τα Εξάρχεια ως «τοποθεσία των Αθηνών εν τη συνοικία της Νεαπόλεως, περί τα σηµεία και την µικράν πλατείαν ένθα συναντάται η οδός Θεµιστοκλέους µετά των οδών Στουρνάρα, Σολωµού, Αραχώβης, Βαλτετσίου και Μεταξά».

Βαρβάκειος: Ο Ιωάννης Λεοντίδης ήταν εθνικός ευεργέτης από τα Ψαρά κατά μία εκδοχή, ή από το Αϊβαλί κατά μία άλλη. Το παρατσούκλι «βαρβάκης» του το χάρισαν όταν ήταν μικρός οι συμμαθητές του, για το διαπεραστικό του βλέμμα που τους θύμιζε το ομώνυμο πουλί –είδος γερακιού– που ζει στα Ψαρά και την Ήπειρο. Πλοίαρχος εμπορικού πλοίου, καταδρομέας κατά τον ρωσσοτουρκικό πόλεμο του 1770 και κατόπιν αυλικός σύμβουλος στην αυλή της Αικατερίνης της Ρωσίας, επιδόθηκε σε κοινωφελή έργα σε Ελλάδα και Ρωσία και δώρισε με τη διαθήκη του το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στο ελληνικό κράτος, για την ίδρυση μεταξύ άλλων του Βαρβάκειου Λυκείου. Το νεοκλασικό κτίριο του λυκείου ανεγέρθηκε το 1859, απέναντι από την Δημοτική Αγορά της οδού Αθηνάς, κάηκε το 1944 στα Δεκεμβριανά και κατεδαφίστηκε το 1956. Το όνομά του το κράτησε, τελικά, η αγορά.



Κλαυθμώνος: Ίσως η γνωστότερη ιστορία ανεπίσημης ονοματοδοσίας έχει ως εξής: τις καλές ημέρες που η μονιμότητα ήταν άγνωστη λέξη για τους δημόσιους υπαλλήλους, κάθε φορά που άλλαζε η κυβέρνηση, οι Παυσανίες –οι απολυμένοι, δηλαδή– μαζεύονταν στα καφενεία γύρω από το Υπουργείο Εσωτερικών και έκλαιγαν… την απόλυσή τους. Ο δημοσιογράφος της Εστίας, Δημήτρης Καμπούρογλου, εμπνεύστηκε και έγραψε για πρώτη φορά το όνομα Πλατεία Κλαυθμώνος, το οποίο επικράτησε μέχρι σήμερα, έναντι των επίσημων ονομάτων της, που στο πέρασμα των χρόνων ήταν κάθε άλλο παρά λίγα: Πλατεία Αισχύλου, Πλατεία Νομισματοκοπείου, Πλατεία 25ης Μαρτίου, Πλατεία Δημοκρατίας και Πλατεία Εθνικής Συμφιλίωσης.

Πεντάγωνο: Αν έχετε δοκιμάσει να μετρήσετε τις γωνίες του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, θα έχετε σίγουρα διαπιστώσει πως δεν είναι πέντε. Γιατί λέμε τότε Πεντάγωνο την περιοχή γύρω από το μετρό Εθνική Άμυνα; Σίγουρα κάπου πάει το μυαλό σας. Η φιλοαμερικανική πολιτική της εποχής είναι μία εξήγηση, η ειρωνεία που εκφραζόταν από τις αριστερές εφημερίδες προς τις φιλοαμερικανικές πολιτικές των κυβερνήσεων του ’50 και του ‘60 είναι μία άλλη. Δεν γνωρίζουμε ποια από τις δύο ευσταθεί, αλλά θα προτιμήσουμε τη δεύτερη.

Αιόλου: Ο πρώτος δρόμος που χαράχτηκε όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, το 1905, ξεκινούσε από τους Αέρηδες, ήτοι το ηλιακό Ωρολόγιο του Κυρρήστου κάτω από την Ακρόπολη. Τα ανάγλυφα που απεικονίζουν τους οκτώ ανέμους, τα οποία θαυμάζουμε και σήμερα στις οκτώ πλευρές του, έκαναν τους μελετητές της εποχής να υποθέσουν εσφαλμένα πως επρόκειτο για Αρχαίο Ναό του Αιόλου. Η αλήθεια –ότι ήταν ηλιακό ρολόι μέσα και ανεμολόγιο έξω– αποκαταστάθηκε με τα χρόνια, αλλά τα ονόματα Αέρηδες και Αιόλου διατηρήθηκαν, για την περιοχή και τον δρόμο αντίστοιχα.

Σύνταγμα: Στις 3 Σεπτεμβρίου του σωτήριου έτους 1843, ο εξεγερμένος λαός –υποστηριζόμενος, τελικά, και από τον στρατό– απαιτούσε «Σύνταγμα», φωνάζοντας αυτή τη μία και μόνη λέξη έξω από το παλάτι του Όθωνα, ήτοι τη σημερινή Βουλή. Η Πλατεία έως τότε ονομαζόταν Ανακτόρων, ενώ στο σχέδιο πόλεως αναφερόταν ως Πλατεία Θουκυδίδου.

Θησείο: Γιατί λέμε Θησείο τον Ναό του Ηφαίστου στο λοφάκι της Αρχαίας Αγοράς, που έχει χαρίσει το όνομά του στην ευρύτερη περιοχή; Γιατί, κάποια στιγμή, απλά μπερδευτήκαμε. Ο ναός αυτός, που είναι και ο καλύτερα διατηρημένος αρχαίος ναός της Αθήνας, κτίσθηκε το 450-440 π.Χ., και απλά τυχαίνει να βρίσκεται στον ίδιο χώρο –μέσα στην Αρχαία Αγορά δηλαδή– με το πραγματικό Θησείο. Αυτό το τελευταίο δεν έχει καμία σχέση με θυσίες, παρά τον ευρύτατα διαδεδομένο μύθο: ήταν ένα ιερό που κτίσθηκε το 471-468 π.Χ. για να ταφούν τα οστά του θρυλικού βασιλιά της πόλης Θησέα που ο Κίμων έφερε από τη Σκύρο.

Γκύζη: Ο ζωγράφος προς τιμήν του οποίου ονομάστηκε το μικρό κάθετο στην Αλεξάνδρας δρομάκι το 1901 ονομαζόταν, ως γνωστόν, Νικόλαος Γύζης και όχι Γκύζης. «Γκύζη» τον έλεγαν στη Γερμανία, όπου έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του, και για άγνωστο λόγο το δημοτικό συμβούλιο που αποφάσισε να τον τιμήσει μετά θάνατον επέλεξε αυτήν την εκδοχή του ονόματός του. Όταν η Αθήνα επεκτάθηκε προς τα Τουρκοβούνια, η πλατεία αλλά και ολόκληρη η περιοχή που απλώθηκε γύρω της πήραν το όνομα του δρόμου, ο οποίος εν τω μεταξύ μεγάλωσε και πήρε τις σημερινές του διαστάσεις.

Γουδή: Και όχι Γουδί, όπως το έγραφε ακόμα και ο ίδιος ο Δήμος Αθηναίων στις πινακίδες του μέχρι το 2006. Η περιοχή πήρε το όνομά της από την Οικογένεια Γουδή από τις Σπέτσες, πολλά μέλη της οποίας διακρίθηκαν για την προσφορά τους στην Ελληνική Επανάσταση. Σε αναγνώριση της προσφοράς τους, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος τους παραχώρησε εκτάσεις που κάλυπταν την σημερινή ομώνυμη περιοχή, αλλά και τμήματα του Παπάγου και του Χολαργού. Έτσι, η περιοχή βαφτίστηκε από «τα κτήματα του Γουδή» αλλά λόγω της παρήχησης με το μαγειρικό σκεύος, γραφόταν για πολύ καιρό με γιώτα. Μέχρι που κάτοικος της περιοχής έβαλε τα πράγματα στη θέση τους.

Αλεξάνδρας: Η Αλεξάνδρα ήταν ελληνίδα πριγκίπισσα, κόρη του Βασιλιά Γεώργιου Α’ και της Βασίλισσας Όλγας, γεννημένη στην Κέρκυρα και πολύ αγαπητή στον λαό, που έδωσε το όνομά της στον τότε εξοχικό χωματόδρομο μετά τον πρόωρο θάνατό της. Η Αλεξάνδρα παντρεύτηκε το 1889 τον Μέγα Δούκα Παύλο Αλεξάντροβιτς, γιο του τσάρου Αλεξάνδρου Γ’, και πέθανε τρία χρόνια αργότερα, κατά τον δεύτερο τοκετό της. Τάφηκε στο Τατόι. Ο γιος της Δημήτριος πήρε μέρος στη δολοφονία του Ρασπούτιν, και εξορίστηκε από τη Ρωσία.

Ιερά Οδός: Ένα από τα λίγα ονόματα που έχουν αντέξει στην Ιστορία χωρίς να παραποιηθούν ή να «μετακινηθούν» γεωγραφικά, η Ιερά Οδός ήταν ο δρόμος που διέσχιζε –για 22 χιλιόμετρα– η πομπή των Ελευσινίων Μυστηρίων. Ξεκινούσε από το Ιερό της Ελευσίνας και κατέληγε στην Ιερά Πύλη των Αθηνών, ερείπια της οποίας σώζονται σήμερα στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, εκεί δηλαδή όπου καταλήγει και η σημερινή Ιερά Οδός. Όταν χαράχθηκε το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο της Αθήνας, από τους Κλεάνθη και Σάουμπερτ, στις αρχές του 19ου αιώνα, ο δρόμος που λεγόταν έως τότε Δρόμος του Μωρηά ξαναπήρε την αρχαία του ονομασία.