Προσποιηθείτε ότι εκτιμάτε την τέχνη

Το θέμα των ημερών, οι εικαστικές τέχνες, μπορεί εκ πρώτης όψεως να μοιάζει "δύσκολο" για τους μη μυημένους, το μόνο όμως που απαιτεί στην πραγματικότητα είναι περισπούδαστο ύφος και τις σωστές ατάκες –τις οποίες συγκεντρώσαμε για να σας βοηθήσουμε να εντυπωσιάσετε σε μουσεία, biennale και πέριξ.
Προσποιηθείτε ότι εκτιμάτε την τέχνη
Με την Μπιενάλε της Αθήνας να έχει γίνει το επίσημο πλέον talk of the town και τις πάσης φύσεως εικαστικές εκθέσεις και εκδηλώσεις να σημειώνουν διαρκή άνοδο στο χρηματιστήριο της αθηναϊκής ψυχαγωγίας, οι συζητήσεις περί τέχνης ανοίγουν, τον τελευταίο καιρό, όλο και συχνότερα στα πιο απίθανα μέρη και όλοι μοιάζουν να έχουν –ή να θέλουν να έχουν– άποψη, την οποία και πρέπει να εκφέρουν.

Τα δύο διαμετρικά αντίθετα άκρα στις συζητήσεις αυτές λένε το μεν πρώτο ότι η τέχνη είναι η ευγενέστερη ασχολία με την οποία μπορεί να καταπιαστεί ένας άνθρωπος, η προσπάθεια να γίνει θεός, δημιουργώντας κάτι από την ανυπαρξία, μιλώντας στο πνεύμα, αγγίζοντας την ψυχή και άλλα τέτοια βαθυστόχαστα, η δε δεύτερη ότι η τέχνη είναι μια μπούρδα. Οι περισσότεροι από εμάς βρισκόμαστε κάπου στη μέση, υπό την έννοια ότι μπορούμε μεν να εκτιμήσουμε μια όμορφη εικόνα, αλλά δε βλέπουμε και το λόγο για τον οποίο κάποιος μπορεί να ξοδέψει 700.000 ευρώ για να αγοράσει έναν πίνακα που απεικονίζει ένα κόκκινο τετράγωνο σε λευκό φόντο.

Τα κακά νέα εδώ είναι ότι ένα μέρος των δημιουργιών που εντάσσονται κάτω από τον πολύ γενικό όρο «τέχνη», είναι όντως μπούρδα. Τα καλά νέα είναι ότι κανείς –μα κανείς, είτε κριτικός τέχνης, είτε μανιώδης συλλέκτης, είτε απλός περαστικός– δεν μπορεί να συμφωνήσει με κανέναν ως προς το ποιο μέρος είναι αυτό. Πράγμα που σημαίνει ότι μαθαίνοντας τα βασικά, μπορείτε εύκολα, αν όχι να περάσετε ως ειδικός, τουλάχιστον να εντυπωσιάσετε την ομήγυρη όταν η συζήτηση έρθει στο θέμα των ημερών. Μπορεί, μάλιστα, στην πορεία να ανακαλύψετε –ή να καλλιεργήσετε ακουσίως– και ένα αυθεντικό ενδιαφέρον για την τέχνη –όπως λέμε fake it till you make it. Αν πάλι όχι… υπομονή, ένας μήνας έμεινε και μετά όλοι θα αρχίσουν πάλι να μιλάνε για ποδόσφαιρο. 

Τα βασικά περί κλασσικής τέχνης

α. Αρχαιότητες (500 π.Χ. και πριν)
Εκτιμώνται συνήθως περισσότερο για την αρχαιολογική αξία και την παλαιότητά τους απ’ ότι ως καλλιτεχνική έκφραση.
Πώς θα τις αναγνωρίσετε: Από σπασίματα, ραγίσματα, κομμάτια που λείπουν και άλλα που έχουν κολληθεί πρόχειρα μεταξύ τους
Πώς θα τις σχολιάσετε: «Φαντάσου τον ηράκλειο άθλο του γλύπτη –να χαράξει τη σκληρότερη πέτρα με τα πιο πρωτόγονα εργαλεία, στις δύσκολες συνθήκες της εποχής»

β. Κλασσική και ρωμαϊκή τέχνη (500 π.Χ. – 500 μ.Χ.)
Εκτιμάται κυρίως για την επιρροή στα ιδεώδη του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού.
Αναγνωρίζεται από: Τις μύτες και τα λοιπά μέλη που λείπουν από τα αγάλματα –τα οποία είναι συνήθως λευκά και μαρμάρινα– και το μαύρο χρώμα στα βάζα.
Ατάκα για εντυπωσιασμό: «Πρόσεξε τον τρόπο με τον οποίο ο γλύπτης τραβά την προσοχή στη δεξιοτεχνία του αποστασιοποιούμενος από το δημιούργημά του. Αυτό θα πει κλασσικό»

γ. Μεσαίωνας (500 – 1500 μ.Χ.)
Θα την αναγνωρίσετε γιατί: Μοιάζει πολύ πιο πρωτόγονη από αυτήν των προκατόχων της –κατά μία έννοια είναι–, εξυπηρετεί περισσότερο λειτουργικούς-θρησκευτικούς παρά αισθητικούς σκοπούς, χαρακτηρίζεται από θρησκευτικά μοτίβα –αναζητήστε τη λέξη Madonna στον τίτλο του έργου– απεικονιζόμενα σε δισδιάστατη, επίπεδη προοπτική.
Εξυπνάδα για σχολιασμό: «Οι εικόνες της κόλασης έδιναν στους συνήθως συγκρατημένους καλλιτέχνες την ευκαιρία να εξερευνήσουν τους υποσυνείδητους φόβους τους»

δ. Αναγέννηση (1400 – 1520 μ.Χ.)
Η all star περίοδος της τέχνης, η dream team των καλλιτεχνών και η αισθητική που συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη ομοφωνία ως προς το αν αποτελεί τέχνη –με απλούστερα λόγια, η μοναδική τέχνη που θα εκτιμήσει πραγματικά αυτός που προσπαθεί να προσποιηθεί ότι εκτιμά την τέχνη.
Εκπρόσωποι: Da Vinci, Michelangelo, Donatello, Raphael
Αναγνωριστικά στοιχεία: Τρισδιάστατη προοπτική, αληθοφανή τοπία, άνθρωποι με χιτώνες ή φωτοστέφανα, κίνηση και σωστές αναλογίες στα σώματα.
Εύστοχο σχόλιο: «Η προοπτική αποτελεί μάλλον μνεία παρά ψευδαίσθηση του χώρου»

ε. Μπαρόκ (1600 – 1725 μ.Χ.)
Ονόματα για αποστήθιση: Caravaggio, Bernini, Rembrandt, Hals, Vermeer
Σημεία που την προδίδουν: Παχουλές γυναίκες, ακτίνες φωτός, φρουτιέρες –γενικώς νεκρή φύση και τοπία–, αναγεννησιακά μοτίβα στα οποία έχει προστεθεί μελοδραματικό ύφος.
Ατάκα ειδήμονα: «Ο τρόπος με τον οποίο οι γεμάτες φιγούρες αναδύονται από το σκοτάδι στο φως είναι χαρακτηριστικός της μπαρόκ τεχνοτροπίας»

στ. Νεοκλασικά (1700 – 1800 μ.Χ.)
Βασικός εκπρόσωπος: Jacques Louis David
Αναγνωρίστε την: Από τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά μοτίβα που αναπαράγονται σε ρομαντικότερο και πιο μελοδραματικό ύφος. Απλούστερα, από τις πανοπλίες, τις λόγχες και τα σανδάλια. Επίσης, από τους χιτώνες που επιστρέφουν στη μόδα και τα ιστορικά θέματα.
Σχολιάστε την: «Με συγκλονίζει η ευστοχία της σύνθεσης, η ακρίβεια της απεικόνισης και η εκφραστικότητα των χειρονομιών»

ζ. Ρεαλισμός (1800 – 1880 μ.Χ.)
Κύριος εκπρόσωπος: Gustave Courbet
Θα τον αναγνωρίσετε: Εύκολα. Από τη μεγάλη κόκκινη υπογραφή που λέει “Courbet”. Επίσης, από τα υπαρκτά αντικείμενα που απεικονίζει –το μαντέψατε– ρεαλιστικά.
Θα τον σχολιάσετε: «Η δημοσιογραφική προσέγγιση της αναπαραγωγής της πραγματικότητας είναι απλά συγκλονιστική».

Τα βασικά περί μοντέρνας τέχνης

Για αρχή, ο γενικός κανόνας λέει πως η τέχνη που δεν επιχειρεί να αντικατοπτρίσει την πραγματικότητα θεωρείται συνήθως «μοντέρνα».

α. Μοντέρνα τέχνη (1800 – σήμερα)
Θα την αναγνωρίσετε: Από τους τουρίστες γύρω σας που σκουντιούνται και ρωτούν ο ένας τον άλλο «τι είναι αυτό;»
Θα τη σχολιάσετε: Απαντώντας «είναι τέχνη», με υπεροπτικό ύφος και έμφαση στο «τέχνη»

β. Ιμπρεσιονισμός (1870 – 1900)
Θυμηθείτε το όνομα του: Claude Monet
Θα τον αναγνωρίσετε: Από την εμμονή με το χρώμα και το φως. Από την ίδια εικόνα ζωγραφισμένη δύο ή περισσότερες φορές, υπό διαφορετικούς φωτισμούς.
Θα εντυπωσιάσετε λέγοντας: «Παρατήρησε (τον πίνακα) προσεκτικά. Όλα τα χρώματά του αποτυπώνονται σε κάθε τετραγωνικό εκατοστό του καμβά»

γ. Μετα-ιμπρεσιονισμός (1880 – 1920)
Ονόματα για να θυμάστε: Van Gogh, Seurat, Gauguin, Cezanne
Αναγνωριστικό στοιχείο: Βλέπετε πρώτα την μπογιά, μετά την εικόνα –σαν ο καλλιτέχνης να προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή πρώτα στη ζωγραφική ως ενέργεια, στις κινήσεις του πινέλου. (Αν μπερδευτήκατε, κοιτάξτε τους πίνακες του Van Gogh).
Ατάκα – δηλητήριο: «Ξέρεις, το αψέντι απαγορεύτηκε επίσημα μετά την αυτοκαταστροφική του πράξη»

δ. Κυβισμός (1900 – 1920)
Αναγνωρίστε τον: Από το καρτελάκι δίπλα στον πίνακα που γράφει είτε Picasso είτε Braque και μια χρονολογία μεταξύ του 1906 και του 1921. Από τη μη ρεαλιστική απεικόνιση πολλών διαφορετικών προοπτικών ταυτόχρονα.
Σχολιάστε τον: «Στην περίοδο του κολάζ, ο Πικάσο συνθέτει τις πολύπλευρες αφηρημένες ιδέες του με το νέο τζαζ ήχο»

ε. Αφηρημένη (1912 – σήμερα)
Καλλιτέχνες: Kandinsky, Mondrian
Θα την αναγνωρίσετε: Γιατί θα σας γεννήσει αμέσως τη σκέψη «αυτό μπορώ να το κάνω κι εγώ». Επίσης, από την πλήρη απουσία θέματος –η αφηρημένη τέχνη δε δείχνει τίποτα, πέρα από τον εαυτό της.
Θα τη σχολιάσετε: Λέγοντας οτιδήποτε πέραν του «αυτό μπορώ να το κάνω κι εγώ».

στ. Σουρεαλισμός
Καλλιτέχνες: Dali, Magritte
Αναζητήστε: Ρολόγια που λιώνουν, καπέλα που αιωρούνται
Εντυπωσιάστε: Με οποιαδήποτε φράση που να περιέχει τις λέξεις «υπαρξιακό» και “gestalt”.

ζ. Αφηρημένος εξπρεσιονισμός
Καλλιτέχνες: Pollock
Προδίδεται από: Σταγόνες μπογιάς που έχουν πιτσιλιστεί στον καμβά
Ατάκα για εντυπωσιασμό: «Ο τεράστιος καμβάς περιβάλλει την προοπτική σου και σε αιχμαλωτίζει στο δίκτυο των πιτσιλιών σαν έντομο σε ιστό»

η. Pop Art
Καλλιτέχνες:
Andy Warhol, Lichtenstein
Θα την αναγνωρίσετε από: Τις κονσέρβες σούπας Campbell’s
Θα τη σχολιάσετε: «Οι αυθεντικές αναπαραγωγές προϊόντων μαζικής παραγωγής είναι ένα ειρωνικό σχόλιο στη σύγχρονη ψύχωση του υλισμού»

Μερικά extra tips (για επισκέψεις σε εκθέσεις και μουσεία)

* Σταθείτε στο σωστό σημείο –το οποίο είναι διαφορετικό για κάθε έργο, οπότε δοκιμάστε τρία-τέσσερα μέχρι να βρείτε τη σωστή γωνία
* Σταθείτε τουλάχιστον δύο λεπτά ακίνητοι –ή σχεδόν– μπροστά σε κάθε πίνακα, παρατηρώντας προσεκτικά –ή προσποιούμενοι ότι παρατηρείτε προσεκτικά– κάθε λεπτομέρεια.
* Αν δείτε κόσμο να κάθεται στο πάτωμα κοιτάζοντας τον πίνακα από κάτω προς τα πάνω, για να αποφύγει τις αντανακλάσεις από τα φώτα, κάντε το ίδιο.
* Μη σκύβετε πάνω από τα σχοινιά και ποτέ μα ποτέ μην αγγίζετε τα έργα.
* Πάρτε μαζί ένα ζευγάρι κιάλια. Ακούγεται γελοίο, αλλά πολλές περιοδικές εκθέσεις συγκεντρώνουν τέτοια πλήθη που είναι καλύτερα να παρατηρήσετε το έργο από την άλλη άκρη της αίθουσας, παρά να τεντώνεστε πάνω από τα κεφάλια ενός γκρουπ μαθητών.
* Μη σπαταλάτε το χρόνο σας σε μέτρια έργα. Αν κάτι δε σας «τραβήξει» συνεχίστε την περιήγηση. Αν κάποιος σας ρωτήσει γιατί δε σας άρεσε απαντήστε –με ελαφρώς περιφρονητικό ύφος– «προφανώς ο καλλιτέχνης επέλεξε να μην τοποθετηθεί απέναντι στον ψυχισμό του αντικειμένου. Ως εκ τούτου, το συναισθηματικό υπόβαθρο του έργου βρίσκεται σε σύγχυση».
* Πάνω απ’ όλα, φροντίστε να το διασκεδάσετε. Το να προσποιηθείτε ότι κατέχετε και εκτιμάτε το αντικείμενο είναι άχρηστο αν δεν ευχαριστεί πρωτίστως εσάς τους ίδιους.

Η.Κ.
Μπείτε στη συζήτηση

σχόλια

v