Ιστορία του κόσμου σε 10½ κεφάλαια: Από τον Νώε στον Τιτανικό

Το μυθιστόρημα δεν είναι, όπως ίσως υπονοεί ο τίτλος, μια χρονολογική ιστορία του κόσμου γραμμένη με αφηγηματικό τρόπο. Ούτε είναι δοκίμιο περί παγκόσμιας ιστορίας. Δεν είναι παρωδιακή εξιστόρηση σημαντικών γεγονότων με λοξή ματιά και ανατρεπτική γραφή. Στην ουσία είναι η ιστορία της Κιβωτού και των επιβιώσεων ενός μυθικού μοτίβου.

Δέκα (ή έντεκα;) κεφάλαια που θα μπορούσαν να σταθούν ως αυτόνομα διηγήματα συναπαρτίζουν το όλον, χωρίς εμφανείς αρμούς ανάμεσά τους. Μόνοι άξονες είναι το σαράκι που περνά από ιστορία σε ιστορία (πρώτιστα στις πρώτες) και κυρίως το μοτίβο του Κατακλυσμού και της Κιβωτού του Νώε ως δοκάρι στήριξης όλο του οικοδομήματος. Η πρώτη ενότητα ξεκινά μάλιστα από το παλαιοδιαθηκικό δρώμενο, η δεύτερη αναφέρεται στις ισραηλινοαραβικές διενέξεις με βάση μια πλοιοπειρατεία από άραβες τρομοκράτες, η τρίτη μια παρωδία δίκης κατά των σαρακιών την περίοδο της Ιεράς Εξέτασης, η τέταρτη για την αναχώρηση της ηρωίδας σε μια βάρκα για να γλυτώσει το πυρηνικό ολοκαύτωμα, η πέμπτη για το ναυάγιο του ‘Μέδουσα’ και τον πίνακα του Ζερικό που απεικονίζει τη σχεδία διάσωσης (εδώ μάλιστα αξίζει κανείς να δει συγκριτικά το μυθιστόρημα του Μοδινού “Η σχεδία”) κ.ο.κ. Ο Μπαρνς γράφει ένα σπονδυλωτό μυθιστόρημα όπου η Κιβωτός έρχεται και ξανάρχεται, για να θυμίσει τις άλογες εμμονές του ανθρώπου.

Τα κεφάλαια εναλλάσσουν κωμικούς και τραγικούς τρόπους, χαλαρό ύφος και τραγικότητα, συναίσθημα και προβληματισμό. Αν τα κοιτάξει κανείς πρόχειρα, θα δει μικρές ιστορίες που εστιάζουν στο μερικό. Αν όμως ψάξει την ιστορική τους σημασία και τα εντάξει σε ένα ευρύτερο παράδειγμα, θα καταλάβει ότι οι 10,5 επιλεγμένες αφηγήσεις είναι ένα καλειδοσκόπιο οπτικών γωνιών της μεγάλης αφήγησης που λέγεται παγκόσμια (θρησκευτική) Ιστορία. Ας το επιχειρήσουμε παρέα:

Η Κιβωτός είναι η αρχή: ο κόσμος ξαναφτιάχνεται σχεδόν από το μηδέν, η εξέλιξη των ειδών διακόπτεται σε μερικά ενώ σε άλλα συνεχίζεται απρόσκοπτα, ο άνθρωπος σβήνει το παρελθόν και βάζει το μηδέν στην ιστορία του, χωρίς όμως ο ίδιος να είναι άμωμος. Η νέα αυτή αρχή θέτει ζητήματα για τον Θεό -τιμωρό και σοφό-για τον άνθρωπο που κόβει και ράβει κατά βούληση, για τη φύση που προσπαθούν να τη βάλουν σε καλούπια, για την πίστη που ξεπέφτει ενίοτε σε αφέλεια. Η αρχή του κόσμου είναι κατά τον Μπαρνς μυθική.
 
Πάνω σ’ αυτό το αλληγορικό μοτίβο, ο συγγραφέας διαπερνά τους αιώνες και άλλοτε παίρνοντάς το κυριολεκτικά κι άλλοτε συνυποδηλωτικά, φτιάχνει ιστορίες με θεολογικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Λ.χ. η αυστηρή στην ερμηνεία της Αγίας Γραφής δεσποινίς Φέργκιουσον παίρνει κατά γράμμα όσα λέγονται στην Παλαιά Διαθήκη και επιχειρεί να ανέβει στο Αραράτ για να βρει ίχνη της Κιβωτού. Σε αντίστιξη με την πραγματική Κιβωτό -σε άλλο διήγημα- ο πεζογράφος παρουσιάζει τον υπέργηρο Μπίσλι ως έναν από τους λίγους διασωθέντες από τον Τιτανικό, που σαν άλλος Νώε επέζησε από μια μεγάλη καταστροφή, ή παρακάτω η ιστορία του Ιωνά αντι-προβάλλεται, αφού η μυθική διάσωσή του στην κοιλιά της φάλαινας είναι μια ανάλογη περίπτωση μάχης του ανθρώπου με τα νερά.

Όλα λοιπόν τα κεφάλαια, όπως τα ονομάζει ο συγγραφέας, έχουν μικρή ή μεγάλη σχέση με τον Νώε σε ένα πέρασμα μέσα από την ιστορία. Κατά βάση ο Μπαρνς γράφει μια λοξή ιστορία της θρησκείας, είτε πρόκειται για μυθικά μοτίβα ή για σχέσεις χριστιανών και μουσουλμάνων ή εκφάνσεις της θρησκευτικότητας που ξεφεύγουν από τη λογική. Έτσι, προσπαθεί να δείξει μέσα στο μυθιστόρημά του πόσο διαστρεβλωτικά γυαλιά φοράνε όσοι χρησιμοποιούν τη θρησκεία αντί για τον αμφιβληστροειδή των ματιών τους και εξηγούν τοις μετρητοίς όσα αυτή προβάλλει.

Φυσικά πρόκειται για μια επίθεση του ορθολογισμού σε όλα τα θέματα πίστης που δείχνουν αφέλεια ή πείσμα, και μια μεταξύ σοβαρού και αστείου αντιθρησκειολογική ανάγνωση του κόσμου. Βέβαια, στο κεφάλαιο με τη δεσποινίδα Φέργκιουσον οι μοναχοί σε μια μονή του Αραράτ είναι πιο ισορροπημένοι από την ηρωίδα που τηρεί μια σκληρή καλβινική στάση, πράγμα που δείχνει ότι οι στρεβλές θεωρήσεις της θρησκείας που είναι και οι πιο πολλές, κατά τον Μπαρνς, αλλοιώνουν την εικόνα του ανθρώπου επί της γης.

Στο ίδιο κλίμα, η πρόθεση ενός αστροναύτη χωρίς θρησκευτικές ανησυχίες να βρει την Κιβωτό στο όρος Αραράτ μετά τη φωνή που άκουσε στη Σελήνη δείχνει τρέλα. Γενικότερα, φαίνονται σαλοί όσοι θεωρούν δεδομένο το Θεό, ειδικά έναν Θεό που υπαγορεύει παρανοϊκά σενάρια σε μια γήινη ρεαλιστική πραγματικότητα. Κι είναι όντως τρέλα να προβάλλεις την πίστη σε βαθμό υπερβολής, υπερβολής που σε κάνει να κρίνεις βιαστικά και να αποδίδεις σε θεϊκή παρέμβαση ό,τι εκ πρώτης όψεως αφύσικο συναντάς.

Ο συγγραφέας εκφράζει πολύ καλά το πνεύμα των καιρών μας, που προσγειώνει κάθε μεταφυσική ανησυχία στο έδαφος της λογικής, ενώ παράλληλα παρουσιάζει έντεκα καλογραμμένες ιστορίες, άλλες με περισσότερη ένταση κι άλλες με λιγότερη, που κάνουν τον αναγνώστη να θέλει να προχωρά από τη μία στην άλλη.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος

Τζούλιαν Μπαρνς, “Ιστορία του κόσμου σε 10½ κεφάλαια”, μετ. Θ. Σκάσσης, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2012, σελ. 425, τιμή: 14,40€