Γάτα και ποντίκι: Ένα «εγκεφαλικό» πολεμικό μυθιστόρημα

Ο Γκύντερ Γκρας είναι γνωστός για δύο τουλάχιστον πράγματα, πέρα από το πρόσφατο ποίημα που έγραψε κατά της γερμανικής σκληρότητας απέναντι στο ελληνικό λίκνο που έδωσε τον πολιτισμό και στη Γερμανία: Πρώτον, το βραβείο Νόμπελ που επισφράγισε μια λαμπρή πορεία στα γράμματα και δεύτερον η αποκάλυψή του ότι στα 17 του χρόνια κατατάχθηκε στα χιτλερικά Waffen SS.

Το βιβλίο αυτό πάει λίγο πιο πίσω, εκεί στην αρχή του πολέμου, όταν ο ίδιος μετατρέπεται σε αφηγητή με το όνομα Πίλεντς και θυμάται τα παιδικά χρόνια στο γερμανοπολωνικό Ντάντσιχ. Σε πρώτο πλάνο ακούμε για τη δράση της παρέας των παιδιών εφήβων που ξημεροβραδιάζονται στη θάλασσα και κάνουν βουτιές γύρω και μέσα από ένα ναυαγισμένο πλοίο, με κεντρικό ήρωα τον Γιόακιμ Μάλκε. Σε δεύτερο πλάνο έρχονται συχνά ριπές από τον πόλεμο που μαίνεται, από τη γερμανική πολεμική μηχανή που μάχεται, από αξιωματικούς της που παρουσιάζουν τα κατορθώματά τους στο σχολείο των παιδιών.

Στο πρώτο επίπεδο το έργο γίνεται ένα μυθιστόρημα εφηβείας (δεν ξέρω αν μαζί θα μπορούσαμε να το πούμε και μυθιστόρημα μαθητείας). Η ενηλικίωση που φαίνεται στο βάθος αλλά και στο καρύδι του Μάλκε που μεγάλωσε απότομα και έμοιαζε με αεικίνητο ποντίκι κάνει τους νεαρούς εφήβους να τολμούν πράγματα που θα τους φέρουν πιο κοντά στην καταξίωση: από αυνανιστικές πράξεις μέχρι βουτιές και μακροβούτια κι από φλερτ μέχρι καινούργια ρούχα και στυλ. Ο Μάλκε σε όλα αυτά πρωτοστατεί χωρίς να θέλει να το παίξει αρχηγός, αλλά ακούσια κερδίζει την εκτίμηση και τον θαυμασμό όλων, κυρίως επειδή μπόρεσε να επιδείξει πρωτοφανή για την ηλικία τους κατορθώματα. Ο Μάλκε γίνεται ο μικρός ήρωας, που δίνει νόημα σε όλη την καθημερινότητα, από το σχολείο ως τις διακοπές κι από τον εκκλησιασμό μέχρι τη θάλασσα. Ο Πίλεντς μάλιστα του μιλάει, ακαριαία και ξαφνικά, σε δεύτερο πρόσωπο κι έπειτα συνεχίζει πάλι την τριτοπρόσωπη αφήγησή του.

Σ’ αυτήν την καθημερινότητα ο πόλεμος, παρ’ ότι μακρινός, έρχεται συνεχώς πιο κοντά και οι μικροί μάγοι ακούνε τους στρατιώτες να προπαγανδίζουν τα ανδραγαθήματά τους. Σε μια μάλιστα επίσκεψη ενός πιλότου, ο Μάλκε του κλέβει το μετάλλιο που είχε κερδίσει κι, όταν αποκαλύπτεται, εκδιώκεται από το σχολείο. Η πράξη του δεν πρέπει μάλλον να εκληφθεί ούτε ως εφηβική περιέργεια ούτε ως οικειοποίηση ενός πολεμικού επάθλου. Τα υπονοούμενα του αφηγητή οδηγούν σε μια ερμηνεία που δείχνει αντίδραση στον πόλεμο, απέχθεια σε όλο αυτόν τον δολοφονικό ηρωισμό και ίσως μια αντίσταση στη χιτλερική προπαγάνδα και στις πολεμοκάπηλες εκφάνσεις του ναζισμού. Δεν ξέρω αν αυτό είναι μια δική μου εξήγηση που θα ήθελε να βρει μια τέτοια προοπτική στο κείμενο, ή αν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις που να τη στηρίζουν.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος

Γκύντερ Γκρας
“Γάτα και ποντίκι”
μετ. Ε. Βαϊκούση
εκδόσεις Καστανιώτη
2012
σελ. 150
τιμή: 10,65€