Εκτός Ναού: Θησαυρός του 11ου αιώνα στο Βυζαντινό

του Γιάννη Ασδραχά

Μία «παγίδα» περιέχει μία πλούσια μουσειακή έκθεση: Ο θεατής να κορεστεί από τις πληροφορίες και τα αμέτρητα αντικείμενα με αποτέλεσμα να εξαντληθεί το ενδιαφέρον του. Απεναντίας, μία μικρή έκθεση που εστιάζει σε ένα ειδικό εδάφιο της ιστορίας δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να διεισδύσει βαθύτερα στο θέμα και να αφομοιώσει ένα μεγάλο ποσοστό της πληροφορίας που του δίνεται. Σε αυτή την περίπτωση εντάσσεται η έκθεση που παρουσιάζεται στους χώρους του Βυζαντινού και χριστιανικού μουσείου με τίτλο «Εκτός ναού... Θησαυρός του 11ου αιώνα από το Μουσείο του Cluny».

Στην μικρή δεξιά αίθουσα του ανακαινισμένου Μέγαρου της Δούκισσας της Πλακεντίας φωτίζονται οι διαφορές και οι συγκλίσεις της Ανατολικής και της Δυτικής εκκλησίας σε επίπεδο καλλιτεχνικό, θεολογικό, κοινωνικό και πολιτιστικό συντελείται με κεντρικό αντικείμενο μία φορητή Αγία Τράπεζα του 11ου αιώνα που ήρθε στην Αθήνα από το σημαντικό μουσείο μεσαιωνικών θησαυρών του Παρισιού «Cluny».

Η θεία λειτουργία συνιστά τη κορυφαία έκφραση της χριστιανικής πίστης. Κορύφωση της είναι η θεία ευχαριστία που αναπαριστά τον Μυστικό δείπνο και παραπέμπει στη σταυρική θυσία του χριστού. Οι μυστηριακές πράξεις τελούνται με τη χρήση ιερών σκευών πάνω σε καθαγιασμένη αγία τράπεζα εντός του ναού. Όταν παρίσταται ανάγκη για τέλεση του μυστηρίου της Θείας Λειτουργίας μυστηρίου εκτός ναού (κατά τη διάρκεια εκστρατειών ή πολέμων, όταν οι ηγεμόνες ή ιεραπόστολοι ταξίδευαν σε περιοχές χωρίς εκκλησίες, πάνω σε πλοία κ.λπ) υπήρχε η δυνατότητα η αγία τράπεζα να είναι φορητή.

Σε αυτές τις περιπτώσεις στη δύση χρησιμοποιείται η λίθινη “Petra sacra” και στην ανατολή το υφασμάτινο «Αντίμηνσιον». Το φθαρτό υλικό που χρησιμοποιεί ως φορητή τράπεζα η ανατολική εκκλησία έχει ως αποτέλεσμα να έχουν φτάσει στην εποχή μας αντιμνήσια από τη βυζαντινή εποχή αν και μαρτυρούνται σε πολλές πηγές. Ενώ η παλαιότερη πηγή για τη δυτική “Petra sacra” προέρχεται από την «Εκκλησιαστική Ιστορία» του Βέδα του Σεβαστού ο οποίος και αναφέρει ότι δύο Άγγλοι ιεραπόστολοι μετέφεραν στους Σάξονες μία πλάκα θυσιαστηρίου το 692. Τα ιερά αντικείμενα διαφέρουν σε υλικά κατασκευής αλλά έχουν ένα κοινό: περιέχουν λείψανα αγίων.

Το προβεβλημένο στην έκθεση λατρευτικό αντικείμενο από το μουσείο του «Cluny» έχει πιθανή προέλευση τη γερμανική πόλη Fulda. Aποτελείται από μία ορθογώνια αμφιπρόσωπη πλάκα από πράσινο πορφυρίτη σκεπασμένη με φύλλα ασημιού με εγχάρακτη διακόσμηση. Σύμφωνα με την επιγραφή περιέχει λείψανα των Αγίων Ιωάννου του Βαπτιστή, Κυριακού, Παγκρατίου και Κίλιαν.

Η γνωριμία του κοινού με τα λατρευτικά αντικείμενα που χρησιμοποιούνται για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας συντελείται μέσα από 13 συνολικά εκθέματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής προέλευσης που προέρχονται από τις συλλογές του μουσείου.

Πρόκειται για τα Αντιμνήσια: του 17ου αιώνα με παράσταση της Άκρας Ταπείνωσης που χρονολογείται σύμφωνα με την επιγραφή το 1658 και καθιέρωσε ο Αρχιεπίσκοπος Κεφαλληνίας και Ιθάκης. Του 1769 που χαλκοχαράχθηκε στη Βενετία με έγχρωμες έντυπες παραστάσεις του Πάθους, της Ανάστασης, της Αγίας Τριάδας και της πόλης της Ιερουσαλήμ. Και ένα του 18ου αιώνα με παράσταση του θρήνου, το οποίο φέρει δυσανάγνωστες λόγω φθοράς σλαβονικές επιγραφές.

Επίσης παρουσιάζεται μία μόνιμη αγία τράπεζα που απαρτίζουν μία μαρμάρινη λειψανοθήκη από τον Αγχίαλο της Ανατολικής Θράκης, Μαρμάρινη τράπεζα από την Ελευσίνα (5ος αιώνας) και χάλκινο ποτήριο και δίσκος για την αγία μετάληψη (10ος – 11ος αιώνας)

Την έκθεση συμπληρώνουν ένα Ευαγγέλιο του 17ου αιώνα που κλείνει σαν κιβωτίδιο για την εύκολη μεταφορά του και ένα ποτήριο θείας μετάληψης από τη μονή Χοζοβιώττισας στην Αμοργό. Τέλος ένα κοχλιάριο και μία Λόγχη του 18ου αιώνα και ένα δισκάριο με τις επιγραφές Etien St Piere De Tolouse και αναφορά στην επισκοπή Πολύφεγγους που υπαγόταν η μητρόπολη Κορίνθου.

Η έκθεση εντάσσεται στο πρόγραμμα «Ελλάς-Γαλλία-Συμμαχία 2014». Και συμπίπτει με τον εορτασμό της συμπλήρωσης ενός αιώνα λειτουργίας του Βυζαντινού Μουσείου. Η παρούσα έκθεση εγκαινιάζει τον κύκλο δράσεων με τον γενικό τίτλο «Βυζάντιο και Δυτικός Μεσαίωνας».