Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης: Τα βραβεία, το παρόν και το μέλλον

του Γιάννη Ασδραχά

Ο ναός των Αγίων Ασωμάτων, του 11ου αιώνα, που χάρισε το όνομα στον δρόμο που διασχίζει τον σκληρό πυρήνα της ιστορίας της Αθήνας. Το ανασκαμμένο νεκροταφείο της αρχαίας πόλης, ο Κεραμεικός, σε απόσταση αναπνοής. Αθηναϊκά νεοκλασικά σπίτια, με κορυφαίο δείγμα το μικροσκοπικό με τις Καρυάτιδες στον αριθμό 45, σε διαστάσεις αιγαιοπελαγίτικης παραδοσιακής οικίας. Όπως επίσης διώροφα, με τις μινιμαλιστικές γραμμές της δεκαετίας του 1930, αλλά και ανέμπνευστες μεταπολεμικές πολυκατοικίες.
Κεραμικές πλάκες με αραβικές επιρροές κοσμούν τον εξωτερικό διάκοσμο του ναού, ένα σημάδι της ιστορίας που καταδεικνύει πως η τέχνη δεν έχει όρια. Ακόμα και στα αλλοτινά μεγάλα κάστρα της διαφορετικότητας των πολιτισμών, την θρησκεία, οι αλληλεπιδράσεις είναι έκδηλες.

Ίσως στο πιο κατάλληλο σημείο, μερικά βήματα παραπέρα απ’ τους Ασώματους, ένα μουσείο, που όμοιό του δεν υπάρχει στην Ευρώπη, φωτίζει μέσα από τα τεχνουργήματα του έναν ολόκληρο πολιτισμό, τον Ισλαμικό. Ίσως αυτή η περιοχή, όπου αποτυπώνεται η ιστορία της πόλης από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, να είναι η ιδανική θέση για αυτό το μουσείο. Το Μουσείο Ισλαμικού Πολιτισμού. Και όπως εξηγεί ο διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη Άγγελος Δεληβοριάς στον πληροφοριακό οδηγό του μουσείου "(Εδώ) γιατί το στίγμα της Ελλάδας βρίσκεται εντοπισμένο σε μια εξαιρετικά πλεονεκτική περιοχή, εκεί όπου η Ευρώπη συναντά την Ασία και ο Βορράς χαιρετίζει τον Νότο της Αφρικής".

Το 2004, την εποχή της εθνικής ευφορίας των «ολυμπιακών αγώνων», οι χώροι του μουσείου –που αποτελεί παράρτημα του «Μπενάκη»– ήταν έτοιμοι να υποδεχτούν τους επισκέπτες, παρουσιάζοντας ένα τεράστιο σύνολο από ευρήματα που η μαγιά του ξεκίνησε τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, από παλαιοπωλεία και παζάρια της Αιγύπτου με αντικείμενα που πρώτα ψηλάφησε και ύστερα έκανε μέρος της συλλογής του ο Αντώνης Μπενάκης. Σήμερα η περιουσία του μουσείου περιέχει δέκα χιλιάδες αντικείμενα, που χρονολογούνται από τις πρώτες δεκαετίες του ισλαμικού κόσμου, τον 7ο μέχρι και τον 19ο αιώνα. Ο βαθμός σπουδαιότητας των θησαυρών του μουσείου είναι της ίδιας αξίας με τις κορυφαίες συλλογές ισλαμικών αντικειμένων του δυτικού κόσμου, όπως εκείνες του Βρετανικού Μουσείου, του Λούβρου και του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης.

Στην πρώτη αίθουσα ένα σιντριβάνι χαλαρώνει τις αισθήσεις και ηρεμεί τα πνεύματα. Ψηφίδες μαρμάρου τοποθετημένες με την ικανότητα του μεγαλύτερου λεπτολόγου συνθέτουν στους τοίχους εικόνες μεθυστικής λεπτομέρειας. Τα μαρμάρινα παράθυρα σαν κεντημένες δαντέλες με εκατοντάδες μικρές διόδους, επιτρέπουν στο φως να λούζει, ελεγμένα, τον χώρο αλλά και στους επισκέπτες να παρακολουθούν την κίνηση στον δρόμο χωρίς να γίνονται αντιληπτοί. Πρόκειται για την αίθουσα υποδοχής ενός αρχοντικού του 17ου αιώνα από το Κάιρο, που ήρθε κομμάτι- κομμάτι από την πρωτεύουσα της Αιγύπτου και που φανερώνει τους ραχάτικους χρόνους του ισλαμικού τρόπου ζωής. Αυτή η αύρα αναδύεται σε κάθε αντικείμενο που βρίσκεται στις προθήκες του μουσείου.

Οι επιρροές στις απαρχές του Ισλάμ προήλθαν από τους πολιτισμούς που συνόρευαν αρχικά και γρήγορα έγιναν επαρχίες των κρατών που σχηματίστηκαν με την σημαία της νέας θρησκείας. Κανόνες του πολιτισμού των Βυζαντινών και των Περσών ιδιοποιήθηκε αρχικά και μετεξέληξε αργότερα το Ισλάμ. Τα highlights της συλλογής, όπως τα ξεχωρίζει ο ίδιος ο οργανισμός, είναι δύο ξυλόγλυπτα θυρόφυλλα της Μεσοποταμίας του 8ου αιώνα, ένα ψάθινο χαλί της Τιβεριάδος του 10ου αιώνα, το ορειχάλκινο κιβωτίδιο με την υπογραφή του Ισμαήλ ιμπν αλ – Ουάρντ αλ – Μάουσιλι και τη χρονολογία 1220, ο χάλκινος αστρολάβος του Αχμάντ ιμπν αλ – Σαράτζ με χρονολογία 1328/29 και η βελούδινη σέλα της Προύσας του 16ου αιώνα.

Στο μουσείο, που εκτός από την μόνιμη συλλογή συχνά πυκνά δραστηριοποιείται και διοργανώνοντας εκδηλώσεις ποικίλου ενδιαφέροντος, ήρθε να προστεθεί μια σημαντική διάκριση που επιβραβεύει όσους τα τελευταία έξι χρόνια πρόσφεραν δουλειά και ψυχή για την ανάπτυξή του: τον περασμένο μήνα βραβεύτηκε από το ελληνικό τμήμα του Icomos (Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων της Ουνέσκο) για τη συμβολή του στην προώθηση της συνεργασίας των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, λαών και πολιτισμών.

Το στίγμα του μουσείου θα είναι πιο ισχυρό αυτό το διάστημα. Στο πετυχημένο πρόγραμμα του μουσείου «βραδιές με παραμύθια για μικρούς και μεγάλους» και στα εκπαιδευτικά προγράμματα του Μουσείου για παιδιά από 4 έως 17 ετών πέρασαν την πύλη του Ισλαμικής πάνω από 16.500 μαθητών από δημοτικά και λύκεια. Στον τομέα των συνεργασιών το Ισλαμικό Μουσείο αναμένεται την επόμενη χρόνια να συμμετέχει σε έκθεση του ιδιωτικού μουσείου Sakip Sabanci της Κωνσταντινούπολης, ενώ το 2012 προγραμματίζεται συνεργασία με το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, στην έκθεση με τίτλο «Βυζάντιο και Ισλάμ: από τον 7ο στον 9ο αιώνα».

Αυτή την περίοδο οι αίθουσες του μουσείου φιλοξενούν την έκθεση με υδατογραφίες της Άννας Μπογιγκιάν από το Κάιρο, εμπνευσμένες από την ποίηση του Καβάφη.

Με αφορμή την βράβευση μιλήσαμε με την επιμελήτρια του μουσείου Μίνα Μωραΐτου για το μουσείο, τις προοπτικές, αλλά και το τι σημαίνει η βράβευση από το Icomos.

Το μουσείο θεωρείται από τα σημαντικότερα της ισλαμικής τέχνης. Πού οφείλεται το γεγονός αυτό, στα εκθέματα ή την οργάνωση και λειτουργία του;
Κυρίως λόγω των εκθεμάτων, το σημαντικότερο μέρος των οποίων προέρχεται από την συλλογή του Αντώνη Μπενάκη που είχε αποκτήσει σημαντικά κομμάτια στην Αίγυπτο. Εχουμε δυνατή εκπροσώπηση στην συλλογή, όπως αυτή του πολιτισμού των Μαμελούκων από τον 9ο έως τον 12ο αιώνα. Πλούσιες είναι και οι συλλογές κεραμικής με μέταλλο, τα χάλκινα αντικείμενα, τα κεραμικά από το Ιζνικ (Νίκαια). Το μουσείο επίσης κατέχει μία σημαντική συλλογή από υφάσματα, ένα μικρό μέρος της οποίας παρουσιάζεται στις προθήκες. Συνολικά η συλλογή απαρτίζεται από 2000 υφάσματα που ξεκινούν χρονολογικά από τον 8ο -9ο αιώνα μ.Χ. Στο σύνολο της η συλλογή περιέχει υφάσματα κοπτικά, αραβικά, ισλαμικά μαμελούκων κ.α. Αυτό το διάστημα γίνεται μία εργασία πάνω σε αυτό το κομμάτια του μουσείου.

Σε έναν πρόχειρο απολογισμό τα πρώτα έξι χρόνια λειτουργίας σας πώς μπορείτε να τα χαρακτηρίσετε;
Η πρώτη περίοδος του μουσείου ήταν εποχή προσαρμογής. Παράλληλα σε αυτό το διάστημα παρουσιάσαμε ένα πρόγραμμα περιοδικών εκθέσεων. Ένα μουσείο πρέπει να έχει ένα πρόγραμμα περιοδικών εκθέσεων για να δίνει μία επιπλέον αφορμή στο κοινό να ξαναέρθει αφού έχει «εξαντλήσει» την μόνιμη έκθεση του.

Ποια είναι η «ταυτότητα» των επισκεπτών;
Οι επισκέπτες μας είναι Έλληνες αλλά και ξένοι τουρίστες. Από τον χώρο του Ισλάμ, οι περισσότεροι επισκέπτες μας είναι τουρίστες.

Είναι αισθητή η επισκεψιμότητα της ελληνικής μουσουλμανικής παροικίας;
Δυστυχώς οι μουσουλμάνοι μετανάστες που εργάζονται στην Ελλάδα δεν έρχονται. Είναι όμως ζήτημα παιδείας το ότι δεν δείχνουν ενδιαφέρον. Πιστεύω πως ούτε τα μουσεία της πατρίδας τους θα έχουν επισκεφτεί.

Συνεργάζεστε με χώρες του αραβικού κόσμου σε εκθεσιακό ή εκδηλωσιακό επίπεδο;
Έχουμε πολλές συνεργασίες με χώρες του ισλαμικού κόσμου, κυρίως αραβικές, όπως για παράδειγμα με την Τουρκία, το Κουβέιτ, το Κατάρ, την Ιορδανία. Επίσης είναι σημαντική η συνεργασία μας με μεγάλες ισλαμικές συλλογές του δυτικού κόσμου.

Η βράβευσή σας από τον διεθνή οργανισμό μουσείων ICOM αυξάνει τον πήχη ως προς τι;
Μετά την βράβευσή μας από το συμβούλιο των μουσείων συνεχίζουμε το πρόγραμμά μας και το έργο μας. Σκοπός μας, πέρα από την μόνιμη συλλογή του μουσείου, είναι να δημιουργήσουμε ένα φιλόξενο περιβάλλον για να προβάλουν το έργο τους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται για αυτόν τον χώρο.

Οι Έλληνες συλλέκτες είναι πρόθυμοι να δωρίσουν τα αντικείμενα τους στο Μουσείο;
Γίνονται τακτικά δωρεές προς το μουσείο που εμπλουτίζουν την συλλογή του, όπως για παράδειγμα η συλλογή Παναγιωτόπουλου με αντικείμενα ισλαμικής τέχνης από Ιράν και Αίγυπτο. Υπάρχει όμως και μία άλλη όψη, όχι τόσο γνωστή. Είναι αρκετοί αυτοί που έρχονται για να μας συμβουλευτούν για αντικείμενα που έχουν στην κατοχή τους και ανήκουν στον ισλαμικό χώρο. Ως συλλέκτες όμως οι Ελληνες δεν μαζεύουν αντικείμενα ισλαμικής τέχνης, δεν είναι σύνηθες.

Λίγα λόγια για την ιστορία του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης
Το συγκρότημα, επί των οδών Αγίων Ασωμάτων 22 και Διπύλου 12, περιήλθε στο Μουσείο Μπενάκη από δωρεά του Λάμπρου Ευταξία. Το κτηριακό συγκρότημα αποτελείται από δύο οικίες, μια τριώροφη και μια διώροφη, οι οποίες το 1989 χαρακτηρίστηκαν διατηρητέες ως προς τις όψεις τους. Με βάση την εγκεκριμένη αρχιτεκτονική και στατική μελέτη, που εκπονήθηκε για λογαριασμό του Μουσείου Μπενάκη από τον αρχιτέκτονα Π. Καλλιγά και τον πολιτικό μηχανικό Γ. Σπάρη, η Διεύθυνση Ειδικών Έργων του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων ανέλαβε το 1996 τα σωστικά έργα για τη στήριξη των δύο κτηρίων και τη στερέωση των διακοσμητικών στοιχείων των όψεών τους, στα πλαίσια του προγράμματος ανάπλασης της περιοχής του Κεραμεικού.

Κατά τη διάρκεια των σωστικών εργασιών βρέθηκε, στη στάθμη των θεμελίων του συγκροτήματος, ένα τμήμα του αρχαίου τείχους των Αθηνών, καθώς και αρχαίος τάφος. Μετά από συνεννόηση του Μουσείου Μπενάκη με την Γ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, αποφασίστηκε να παραμείνουν τα ευρήματα στη θέση τους και να διαμορφωθεί κατάλληλα ο χώρος στη στάθμη του υπογείου, ώστε να είναι επισκέψιμα. Για το σκοπό αυτό εκπονήθηκε άμεσα η τροποποίηση της αρχικής αρχιτεκτονικής και στατικής μελέτης, με βάση τα νέα στοιχεία των ανασκαφών και σύμφωνα με τα σύγχρονα δεδομένα παρουσίασης σύνθετων πολιτισμικών χώρων.

Info:
Αγ. Ασωμάτων 22 και Διπύλου 12, Κεραμεικός
Ώρες Λειτουργίας: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή 9:00 - 15:00, Τετάρτη 9:00 - 21:00
Γενική είσοδος: 5 ευρώ
Μειωμένο εισιτήριο: 3 ευρώ