Why look at animals: Γιατί είναι τόσο ταραχτική η νέα έκθεση του ΕΜΣΤ;

Οκτώ φωτεινά κουτιά με φωτογραφίες μαϊμούδων, σκύλων, χελώνων, βατράχων. Κάτω από το καθένα, ένα όνομα, μια χρονολογία και μια φράση –στα περισσότερα, η φράση «πέθανε». Στο έργο Exo-Ecologies ο Ολλανδός Jonas Staal πενθεί τα ζωάκια που στείλαμε πριν τον Γκαγκάριν στο διάστημα. Τα περισσότερα δεν γύρισαν ποτέ.

Δεν είμαι σίγουρη γιατί ήταν αυτό συγκεκριμένα το έργο που με στοίχειωσε πιο πολύ, γιατί όταν μιλάω σε φίλους για την έκθεση Why look at animals που φιλοξενείται μέχρι τον Φεβρουάριο του 2026 στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, είναι πάντα αυτό που αναφέρω σαν παράδειγμα του πόσο δύσκολη, και ταυτόχρονα πόσο αναγκαία, ήταν αυτή η έκθεση. Ίσως γιατί σε ταράζει πιο πολύ ό,τι μαθαίνεις για πρώτη φορά –οι εικόνες από σφαγεία και εκτροφεία είναι πια τόσο διαδεδομένες που δεν σοκάρουν, αυτό σκεφτόμουν πηγαίνοντας στην έκθεση· θα το αντέξω. Ή ίσως πάλι γιατί το διάστημα είναι ανατριχιαστικά τρομακτικό μέρος για να πεθάνεις, χωρίς καν να καταλαβαίνεις γιατί.

«Αν τα ζώα πίστευαν στον θεό, ο διάβολος θα ήταν άνθρωπος»

Με αυτή την φράση της Sue Coe ανοίγει η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, το επιμελητικό της σημείωμα. «Τα μη ανθρώπινα πλάσματα με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη υποφέρουν καθημερινά στα χέρια μας και ο βασικός λόγος για αυτό είναι η λανθασμένη αντίληψη ότι είναι κατώτερα από εμάς» σημειώνει.

Στο Art Orienté Objet η Marion Laval-Jeantet και ο Benoît Mangin σβήνουν κάθε δύο μέρες από τον παγκόσμιο χάρτη το όνομα ενός ζώου που απειλείται με εξαφάνιση, γραμμένο σε μια από τις γλώσσες του πλανήτη που απειλούνται με εξαφάνιση. Όταν η έκθεση τελειώσει, ο χάρτης θα έχει εξαφανιστεί.

Με τη συμμετοχή πάνω από 60 καλλιτεχνών από 25 χώρες και 4 ηπείρους, και με περισσότερα από 200 έργα να καταλαμβάνουν όλους τους ορόφους του Μουσείου, η έκθεση Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή, είναι η πρώτη μεγάλη έκθεση που γίνεται παγκοσμίως με θέμα την ευημερία των ζώων. Είναι μια έκθεση για την ανάγκη αναγνώρισης και υπεράσπισης της ζωής των ζώων ως φλέγον ζήτημα, μια έκθεση που θέλει να ανοίξει συζητήσεις για την πολιτική και την ηθική της μεταχείρισης των ζώων από τον άνθρωπο, προβάλλοντας τους βίαιους μηχανισμούς εκμετάλλευσης και συστημικής κακοποίησης τους. Ακόμα και αυτούς που είναι εν πολλοίς άγνωστοι στο ευρύ κοινό. Κυρίως αυτούς.

Τι θα δεις στην έκθεση

Η έκθεση Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή ξεκινά από το υπόγειο του ΕΜΣΤ, για να σε πάρει στην κυριολεξία από τα μούτρα, με μερικά από τα πιο δύσκολα έργα της, που μιλούν για τα αλληλένδετα φαινόμενα της αποικιοκρατίας, της εκβιομηχάνισης και της τεχνολογικής «προόδου», που οδήγησαν στην πρώτη μεγάλης κλίμακας καταστροφή βιότοπων και στη βίαιη εκμετάλλευση ζώων.

Το Δικαστήριο για τα Διαγενεακά Κλιματικά Εγκλήματα των Radha D’Souza & Jonas Staal είναι μια μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση με τη μορφή δικαστηρίου για την εκδίκαση υποθέσεων διαγενεακών κλιματικών εγκλημάτων τα οποία έχουν διαπράξει από κοινού εταιρείες και κράτη

Από το ισόγειο και πάνω, συναντάμε έργα που εστιάζουν στην κατάσταση των ζώων σήμερα: Πώς επιβιώνουν σε αστικά περιβάλλοντα, αλλά και παραδείγματα ακτιβισμού για τα δικαιώματά τους και νέες μορφές γνώσης σχετικά με αυτά. Τέλος, στον τέταρτο όροφο του μουσείου διασταυρώνονται η ποιητική, ο οικοφεμινισμός, ο ανιμισμός, το παιχνίδι, η δημιουργικότητα και το χιούμορ και τα ζώα διεκδικούν την χαμένη αξιοπρέπειά τους, ενώ καλούμαστε να φανταστούμε έναν μελλοντικό κόσμο με πιο αρμονική διαειδική συνύπαρξη και συνεργασία.

5 έργα, 5 χαρακτηριστικά παραδείγματα από το Why look at animals?

Στο Extinct Animals ο Marcus Coates μας δείχνει, με γύψινα αποτυπώματα των ίδιων του των χεριών, σκιές ζώων που δεν υπάρχουν πια, φαντάσματα που δημιουργεί το ανθρώπινο είδος. Όπως διαβάζουμε στον κατάλογο της έκθεσης, «Η σειρά γλυπτών Extinct Animals (Εξαφανισμένα ζώα) αποτελείται από γύψινα εκμαγεία των χεριών του καλλιτέχνη την ώρα που σχημάτιζε στον τοίχο σκιές εξαφανισμένων ζώων και ειδικότερα ζώων που έχουν εξαφανιστεί εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στο σύνολό τους τα έργα αναφέρονται στη συμβολή του ανθρώπου στην εξαφάνιση των ειδών και μας καλούν να αναλογιστούμε πόσο εύθραυστη είναι η ζωή και πόσο σημαντική είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας για τις επόμενες γενιές».

Ο Igor Grubić με το Ingresso Animali Vivi μάς βάζει, κυριολεκτικά, στη θέση του ζώου. Μέσα σ’ ένα ιταλικό σφαγείο, η κάμερα υιοθετεί την οπτική ενός σκύλου –του μοναδικού που θα βγει ζωντανός. «Άραγε τα ζώα που γεννιούνται αιχμάλωτα ονειρεύονται την ελευθερία; Έχουν συναίσθηση πως εκτρέφονται ως προϊόντα; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα που θέτει ο Igor Grubić στο πιο πρόσφατο πειραματικό του φιλμ Ingresso Animali Vivi (Είσοδος Ζωντανών Ζώων). Κινηματογραφημένη κατά τη διάρκεια της νύχτας μέσα σ’ ένα ιταλικό σφαγείο, η ταινία είναι διασταύρωση μεταξύ ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας. O πρωταγωνιστής –ένας σκύλος– είναι το μόνο ζώο που μπαίνει σε τούτη τη στοιχειωμένη από τη φρίκη αίθουσα και βγαίνει ζωντανό. Ο Grubić υιοθετεί μια μη ανθρώπινη οπτική γωνία για να τονίσει την ενσυναίσθηση και τη συμπόνια του πρωταγωνιστή του για τα ζώα που προορίζονται από τη γέννησή τους να καταναλωθούν ως προϊόντα στο τραπέζι μας: η σκελετωμένη, φασματική παρουσία τους πλανάται παντού σε τούτη τη «βιομηχανία του θανάτου» διαβάζουμε στον οδηγό της έκθεσης.

Ο Κωστής Βελώνης, στα Περιπλανώμενα Γλυπτά, δανείζεται τον Snoopy για να μιλήσει για τις μορφές στέγασης και συνύπαρξης, την ενσυναίσθηση και τη φιλοξενία. Η παιδικότητα των έργων του ξεγελά: από κάτω, μια σοβαρή πολιτική για τη μη ανθρώπινη ζωή. «Η σειρά έργων Περιπλανώμενα γλυπτά του Κωστή Βελώνη, εμπνευσμένη από τον Snoopy και τον κόσμο των Peanuts, εξερευνά τις πολιτικές και φιλοσοφικές διαστάσεις της σχέσης ανθρώπου-ζώου μέσα από το πρίσμα της συνύπαρξης και της επικοινωνίας. Ο Snoopy γίνεται σύμβολο μιας επαναδιαπραγμάτευσης της σχέσης μας με τα ζώα, ανατρέποντας την παραδοσιακή ιεραρχία ανθρώπινης και μη ανθρώπινης ζωής» αναφέρει ο οδηγός της έκθεσης.

Η ταινία Parting Shots from Animals των Mike Dibb & Chris Rawlence, εμπνευσμένη από το δοκίμιο του John Berger Γιατί να κοιτάμε τα ζώα; το οποίο δάνεισε τον τίτλο του σε όλη την έκθεση, αντιστρέφει τους ρόλους: Τα ζώα έχουν τον λόγο, οι άνθρωποι ακούνε. «Εμείς τα ζώα εξαφανιζόμαστε. Γυρίσαμε αυτήν την ταινία όχι τόσο πολύ για μας, τα ζώα, αλλά για σας, τους ανθρώπους…» ξεκινά η εναρκτήρια σκηνή της. Μια κινηματογραφική καταγγελία-φόρος τιμής, που στέκεται ακριβώς στο μεταίχμιο ανάμεσα στη μνήμη και στην ενοχή.

Στο πλαίσιο της έκθεσης, ο Αλέξανδρος Γεωργίου στήνει στο καφέ του ΕΜΣΤ ένα εργαστήριο ζωγραφικής, όπου δύο φορές την εβδομάδα προσκαλεί τους επισκέπτες να φέρουν τα ζώα τους, ώστε να φιλοτεχνήσει τα πορτρέτα τους, αναδεικνύοντας την ιδιαίτερη προσωπικότητα του καθενός, όπως ακριβώς στοχεύει και η ανθρώπινη προσωπογραφία. Με τα Ψυχοπορτρέτα του, ζωγραφίζει σκυλιά και γάτες με τον ίδιο τρόπο που θα έφτιαχνε πορτρέτα ανθρώπων. Και κάπως έτσι, ξεγυμνώνει το βλέμμα μας από τον σπισισμό, θυμίζοντάς μας πως η ψυχή δεν έχει είδος. Όπως λέει ο ίδιος: «Στην Ινδουιστική φιλοσοφία, τα ζώα και οι άνθρωποι μοιράζονται την ίδια ψυχή και, μετά από αναρίθμητες μετεμψυχώσεις ως διάφορα ζώα, φτάνει η ώρα που γινόμαστε άνθρωποι, αν και πάλι μπορεί ανά πάσα στιγμή να γυρίσουμε πίσω και να ξαναγεννηθούμε σαν ζώα, ανάλογα με το κάρμα μας».