Πέντε καθημερινά λάθη που κάνει ο εγκέφαλός μας
Κανείς δεν είναι τέλειος, πόσο μάλλον κάτι τόσο σύνθετο όσο ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Δείτε πέντε από τα πιο συνηθισμένα λάθη τα οποία κάνει σε καθημερινή βάση.
του Νικόλα Γεωργιακώδη
Ακόμα και το πιο τέλειο μηχάνημα τελευταίας τεχνολογίας είναι ευάλωτο σε κάθε λογής bugs και σφάλματα. Πώς λοιπόν γίνεται να περιμένουμε από ένα τόσο σύνθετο και ευαίσθητο «μηχάνημα», όπως είναι ο εγκέφαλός μας, να είναι πρακτικά… τέλειο; Πολύ απλά δε γίνεται, γιατί ακόμα και αυτός σφάλλει.
Ακολουθούν πέντε από τα πιο συνηθισμένα λάθη στα οποία ο εγκέφαλός μας δείχνει τις αδυναμίες του.
Εστιάζει συνέχεια στα αρνητικά
Αν κάποιος σας ξαναπεί «μουρτζούφλη», «μίζερο» και «γκρινιάρη» έχετε κάθε δικαίωμα να του απαντήσετε: «δεν φταίω εγώ, ο εγκέφαλος μου (τα φταίει)». Το μυαλό μας είναι κατά κάποιον τρόπο «προγραμματισμένο» εκ φύσεως να σκέφτεται τα αρνητικά, να ανησυχεί και να τα βλέπει όλα… μαύρα. Εξήγηση σε αυτήν του τη κατάσταση δίνει η εξελικτική ψυχολογία και η θεωρία του Δαρβίνου, σύμφωνα με τις οποίες για να επιβιώσει ο άνθρωπος θα πρέπει ο εγκέφαλός του να δίνει προτεραιότητα στις αρνητικές πληροφορίες και έπειτα αν έχει τον χρόνο στις θετικές. Εν ολίγοις, είμαστε προγραμματισμένοι εξελικτικά να δίνουμε μεγαλύτερη βάση σε κάθε τι «κακό».
Ο εγκέφαλός μας βρίσκεται σε μια διαρκή κατάσταση «σάρωσης» για απειλές, και όταν βρει κάποια την απομονώνει και εστιάζει την «προσοχή» του εκεί, αρκετές φορές αφήνοντας απ’ έξω την μεγαλύτερη εικόνα. Και μπορεί να μην αντιμετωπίζουμε πλέον την απειλή να μας…. φάνε τα άγρια ζώα, όμως ο εγκέφαλός μας δεν έχει ξεφορτωθεί ακόμα την ευαισθησία του σε υποτιθέμενες απειλές, ακόμα και αν αυτές έρχονται με την μορφή ενός e-mail από τον προϊστάμενο. Αυτές οι «απειλές», προκαλούν τη λεγόμενη «αρνητική προκατάληψη», η οποία κάνει τον εγκέφαλό μας να αντιδρά πιο έντονα στα άσχημα νέα, σε σχέση με τα καλά.
«Μπλοκάρει» όταν έχει να αντιμετωπίσει πολλές επιλογές
Σε καθημερινή βάση ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά επιλογών, από το πιο αφρόλουτρο θα διαλέξουμε στο σούπερ μάρκετ, μέχρι πια ταινία θα δούμε στον κινηματογράφο ή πιο ρούχο θα αγοράσουμε εν όψει καλοκαιριού. Παρά την ψευδαίσθηση της ελευθερίας όμως, όλες αυτές οι επιλογές που έχουμε στο… πιάτο μπορεί να στρεβλώνουν τις αποφάσεις μας και να προκαλούν «σφάλματα» στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και πράττουμε.
Οι δεκάδες επιλογές που μας παρουσιάζονται προκαλούν μια μορφή νοητικής παράλυσης, σύμφωνα με ψυχολόγους. Η ύπαρξη μάλιστα πολλών επιλογών μας εμποδίζει από το να πάρουμε οποιαδήποτε απόφαση για οτιδήποτε και όταν εν τέλει κατασταλάξουμε σε κάτι, τότε είναι πολύ πιθανό να… μετανιώσουμε για την επιλογή μας ή να απογοητευτούμε από αυτήν. Ο τρόπος με τον οποίο μετρούμε την αξία των πραγμάτων είναι συγκρίνοντάς τα με άλλα. Όταν όμως υπάρχει μεγάλη γκάμα διαθέσιμων επιλογών προς σύγκριση, τείνουμε να φανταζόμαστε τα ελκυστικά χαρακτηριστικά των διαθέσιμων επιλογών μειώνοντας την αντιληπτή αξία του αντικειμένου που έχουμε. Δίνουμε εν ολίγοις, ή καλύτερα ο εγκέφαλός μας δίνει, περισσότερη βάση στο φαίνεσθαι παρά στο είναι των πραγμάτων.
Βλέπει μοτίβα εκεί που δεν υπάρχουν
Από τα πιο συχνά «λάθη» που κάνει ο εγκέφαλός μας σε καθημερινή βάση είναι το «Σφάλμα τύπου 1» ή «αποφένια», το οποίο αναφέρεται στην αναγνώριση και ταυτοποίηση λανθασμένων μοτίβων σε στοιχεία. Δηλαδή, ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την τάση να αναγνωρίζει μοτίβα και σχέσεις σε κάτι τυχαίο ή αυθόρμητο και να αντιλαμβάνεται κάθε τι με βάση την αιτιότητα και τη σχέση, να «διαβάζει» συγκεκριμένα μηνύματα και να βρίσκει ερμηνείες ακόμα και στα πιο απίθανα γεγονότα. Εν ολίγοις, «μπερδεύει» τη συσχέτιση (ή την έλλειψη αυτής) με την αιτιότητα. Έτσι εξηγείται για ποιον λόγο… αγαπάμε τις συμπτώσεις, βλέπουμε συνομωσίες εκεί που δεν υπάρχουν και συνδέουμε φαινομενικά ασύνδετες πληροφορίες.
Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά αυτό εδώ το ψυχολογικό εγχειρίδιο του Harvard, η αιτιώδης αυτή σκέψη εξελίχθηκε επειδή επιτρέπει στους ανθρώπους να κατανοήσουν και να ελέγξουν καταστάσεις όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι αν φάει κάποιος ένα κόκκινο μανιτάρι θα πεθάνει. Αυτή η αιτιώδης σκέψη προσαρμόζεται μεν εύκολα στην καθημερινότητα, αλλά είναι αρκετά επιρρεπής και σε σφάλματα όπως αυτό του «Τύπου 1» που αναφέραμε παραπάνω, κάνοντάς μας να πιστεύουμε ότι κάτι είναι αληθές, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι.
Μας κάνει να υποστηρίζουμε το «δικό» μας είδος
Τόσο τα ιστορικά γεγονότα, όσο και η καθημερινή εμπειρία αποδεικνύουν ξανά και ξανά, ότι έχουμε την τάση της «ευνοιοκρατίας», δηλαδή τείνουμε στο να θεωρούμε «καλύτερα» και πιο οικεία σε εμάς άτομα της κοινωνικής μας ομάδας. Τα ανθρώπινα όντα έχουμε μια καλά τεκμηριωμένη γνωστική μεροληψία υπέρ μελών της ίδιας φυλής (πραγματικής ή φανταστικής) και αυτό ισχύει πέρα από τα εκάστοτε εθνικά ή κοινωνικά όρια. Οι ψυχολόγοι έχουν βρει αντίστοιχες προκαταλήψεις ακόμα και σε τυχαία κατανεμημένες ομάδες, κάτι που οδηγεί αρκετούς από αυτούς να θεωρούν ότι η «ευνοιοκρατία» αυτή συνδέεται σε αρκετές περιπτώσεις με την δημιουργία στερεότυπων και εχθρότητας απέναντι στο «ξένο».
Δεν μας αφήνει να εμπιστευτούμε τις αναμνήσεις μας
Οι περισσότεροι θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι θυμόμαστε γεγονότα του παρελθόντος με μεγάλη ακρίβεια, όμως αυτό που ισχύει είναι πως στην πραγματικότητα η μνήμη μας είναι εξαιρετικά επισφαλής και αναξιόπιστη. Για την ακρίβεια, υπόκειται σε μια τεράστια λίστα σφαλμάτων και προκαταλήψεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι μαρτυρίες των αυτόπτων μαρτύρων οι οποίες στην πλειοψηφία τους και βάση ερευνών θεωρούνται αρκετά αναξιόπιστες. Μάλιστα σε μια συγκεκριμένη έρευνα φάνηκε ότι το 25% των ανθρώπων είναι πολύ πιθανό να «θυμηθεί» γεγονότα τα οποία δεν τους συνέβησαν ποτέ.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας του βιβλίου “Brain Bugs” Dean Buonomano, ένα από τα πολλά λάθη στα οποία υποπίπτει η μνήμη μας είναι στην πραγματικότητα αποτέλεσμα του γεγονότος ότι στην ανθρώπινη μνήμη δεν γίνεται εμφανής διαχωρισμός μεταξύ της αποθήκευσης και της ανάκτησης. Έτσι όταν ένας υπολογιστής καταγράφει κάτι, χρησιμοποιεί ένα λέιζερ για να αποθηκεύσει στη μνήμη του την πληροφορία αυτή και ένα ακόμα για να την ανακτήσει. Οι δύο αυτές διαδικασίες είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Όμως στην ανθρώπινη μνήμη, η διαφορά μεταξύ αποθήκευσης και ανάκτησης δεν είναι εύκολα διακριτή, με αποτέλεσμα να υπάρχουν… δραματικές συνέπειες στην ανάκτηση μιας πληροφορίας.
Ακόμα και το πιο τέλειο μηχάνημα τελευταίας τεχνολογίας είναι ευάλωτο σε κάθε λογής bugs και σφάλματα. Πώς λοιπόν γίνεται να περιμένουμε από ένα τόσο σύνθετο και ευαίσθητο «μηχάνημα», όπως είναι ο εγκέφαλός μας, να είναι πρακτικά… τέλειο; Πολύ απλά δε γίνεται, γιατί ακόμα και αυτός σφάλλει.
Ακολουθούν πέντε από τα πιο συνηθισμένα λάθη στα οποία ο εγκέφαλός μας δείχνει τις αδυναμίες του.
Εστιάζει συνέχεια στα αρνητικά Αν κάποιος σας ξαναπεί «μουρτζούφλη», «μίζερο» και «γκρινιάρη» έχετε κάθε δικαίωμα να του απαντήσετε: «δεν φταίω εγώ, ο εγκέφαλος μου (τα φταίει)». Το μυαλό μας είναι κατά κάποιον τρόπο «προγραμματισμένο» εκ φύσεως να σκέφτεται τα αρνητικά, να ανησυχεί και να τα βλέπει όλα… μαύρα. Εξήγηση σε αυτήν του τη κατάσταση δίνει η εξελικτική ψυχολογία και η θεωρία του Δαρβίνου, σύμφωνα με τις οποίες για να επιβιώσει ο άνθρωπος θα πρέπει ο εγκέφαλός του να δίνει προτεραιότητα στις αρνητικές πληροφορίες και έπειτα αν έχει τον χρόνο στις θετικές. Εν ολίγοις, είμαστε προγραμματισμένοι εξελικτικά να δίνουμε μεγαλύτερη βάση σε κάθε τι «κακό».
Ο εγκέφαλός μας βρίσκεται σε μια διαρκή κατάσταση «σάρωσης» για απειλές, και όταν βρει κάποια την απομονώνει και εστιάζει την «προσοχή» του εκεί, αρκετές φορές αφήνοντας απ’ έξω την μεγαλύτερη εικόνα. Και μπορεί να μην αντιμετωπίζουμε πλέον την απειλή να μας…. φάνε τα άγρια ζώα, όμως ο εγκέφαλός μας δεν έχει ξεφορτωθεί ακόμα την ευαισθησία του σε υποτιθέμενες απειλές, ακόμα και αν αυτές έρχονται με την μορφή ενός e-mail από τον προϊστάμενο. Αυτές οι «απειλές», προκαλούν τη λεγόμενη «αρνητική προκατάληψη», η οποία κάνει τον εγκέφαλό μας να αντιδρά πιο έντονα στα άσχημα νέα, σε σχέση με τα καλά.
«Μπλοκάρει» όταν έχει να αντιμετωπίσει πολλές επιλογές
Σε καθημερινή βάση ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά επιλογών, από το πιο αφρόλουτρο θα διαλέξουμε στο σούπερ μάρκετ, μέχρι πια ταινία θα δούμε στον κινηματογράφο ή πιο ρούχο θα αγοράσουμε εν όψει καλοκαιριού. Παρά την ψευδαίσθηση της ελευθερίας όμως, όλες αυτές οι επιλογές που έχουμε στο… πιάτο μπορεί να στρεβλώνουν τις αποφάσεις μας και να προκαλούν «σφάλματα» στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και πράττουμε.
Οι δεκάδες επιλογές που μας παρουσιάζονται προκαλούν μια μορφή νοητικής παράλυσης, σύμφωνα με ψυχολόγους. Η ύπαρξη μάλιστα πολλών επιλογών μας εμποδίζει από το να πάρουμε οποιαδήποτε απόφαση για οτιδήποτε και όταν εν τέλει κατασταλάξουμε σε κάτι, τότε είναι πολύ πιθανό να… μετανιώσουμε για την επιλογή μας ή να απογοητευτούμε από αυτήν. Ο τρόπος με τον οποίο μετρούμε την αξία των πραγμάτων είναι συγκρίνοντάς τα με άλλα. Όταν όμως υπάρχει μεγάλη γκάμα διαθέσιμων επιλογών προς σύγκριση, τείνουμε να φανταζόμαστε τα ελκυστικά χαρακτηριστικά των διαθέσιμων επιλογών μειώνοντας την αντιληπτή αξία του αντικειμένου που έχουμε. Δίνουμε εν ολίγοις, ή καλύτερα ο εγκέφαλός μας δίνει, περισσότερη βάση στο φαίνεσθαι παρά στο είναι των πραγμάτων.
Βλέπει μοτίβα εκεί που δεν υπάρχουν Από τα πιο συχνά «λάθη» που κάνει ο εγκέφαλός μας σε καθημερινή βάση είναι το «Σφάλμα τύπου 1» ή «αποφένια», το οποίο αναφέρεται στην αναγνώριση και ταυτοποίηση λανθασμένων μοτίβων σε στοιχεία. Δηλαδή, ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την τάση να αναγνωρίζει μοτίβα και σχέσεις σε κάτι τυχαίο ή αυθόρμητο και να αντιλαμβάνεται κάθε τι με βάση την αιτιότητα και τη σχέση, να «διαβάζει» συγκεκριμένα μηνύματα και να βρίσκει ερμηνείες ακόμα και στα πιο απίθανα γεγονότα. Εν ολίγοις, «μπερδεύει» τη συσχέτιση (ή την έλλειψη αυτής) με την αιτιότητα. Έτσι εξηγείται για ποιον λόγο… αγαπάμε τις συμπτώσεις, βλέπουμε συνομωσίες εκεί που δεν υπάρχουν και συνδέουμε φαινομενικά ασύνδετες πληροφορίες.
Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά αυτό εδώ το ψυχολογικό εγχειρίδιο του Harvard, η αιτιώδης αυτή σκέψη εξελίχθηκε επειδή επιτρέπει στους ανθρώπους να κατανοήσουν και να ελέγξουν καταστάσεις όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι αν φάει κάποιος ένα κόκκινο μανιτάρι θα πεθάνει. Αυτή η αιτιώδης σκέψη προσαρμόζεται μεν εύκολα στην καθημερινότητα, αλλά είναι αρκετά επιρρεπής και σε σφάλματα όπως αυτό του «Τύπου 1» που αναφέραμε παραπάνω, κάνοντάς μας να πιστεύουμε ότι κάτι είναι αληθές, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι.
Μας κάνει να υποστηρίζουμε το «δικό» μας είδος
Τόσο τα ιστορικά γεγονότα, όσο και η καθημερινή εμπειρία αποδεικνύουν ξανά και ξανά, ότι έχουμε την τάση της «ευνοιοκρατίας», δηλαδή τείνουμε στο να θεωρούμε «καλύτερα» και πιο οικεία σε εμάς άτομα της κοινωνικής μας ομάδας. Τα ανθρώπινα όντα έχουμε μια καλά τεκμηριωμένη γνωστική μεροληψία υπέρ μελών της ίδιας φυλής (πραγματικής ή φανταστικής) και αυτό ισχύει πέρα από τα εκάστοτε εθνικά ή κοινωνικά όρια. Οι ψυχολόγοι έχουν βρει αντίστοιχες προκαταλήψεις ακόμα και σε τυχαία κατανεμημένες ομάδες, κάτι που οδηγεί αρκετούς από αυτούς να θεωρούν ότι η «ευνοιοκρατία» αυτή συνδέεται σε αρκετές περιπτώσεις με την δημιουργία στερεότυπων και εχθρότητας απέναντι στο «ξένο».
Δεν μας αφήνει να εμπιστευτούμε τις αναμνήσεις μας
Οι περισσότεροι θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι θυμόμαστε γεγονότα του παρελθόντος με μεγάλη ακρίβεια, όμως αυτό που ισχύει είναι πως στην πραγματικότητα η μνήμη μας είναι εξαιρετικά επισφαλής και αναξιόπιστη. Για την ακρίβεια, υπόκειται σε μια τεράστια λίστα σφαλμάτων και προκαταλήψεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι μαρτυρίες των αυτόπτων μαρτύρων οι οποίες στην πλειοψηφία τους και βάση ερευνών θεωρούνται αρκετά αναξιόπιστες. Μάλιστα σε μια συγκεκριμένη έρευνα φάνηκε ότι το 25% των ανθρώπων είναι πολύ πιθανό να «θυμηθεί» γεγονότα τα οποία δεν τους συνέβησαν ποτέ.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας του βιβλίου “Brain Bugs” Dean Buonomano, ένα από τα πολλά λάθη στα οποία υποπίπτει η μνήμη μας είναι στην πραγματικότητα αποτέλεσμα του γεγονότος ότι στην ανθρώπινη μνήμη δεν γίνεται εμφανής διαχωρισμός μεταξύ της αποθήκευσης και της ανάκτησης. Έτσι όταν ένας υπολογιστής καταγράφει κάτι, χρησιμοποιεί ένα λέιζερ για να αποθηκεύσει στη μνήμη του την πληροφορία αυτή και ένα ακόμα για να την ανακτήσει. Οι δύο αυτές διαδικασίες είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Όμως στην ανθρώπινη μνήμη, η διαφορά μεταξύ αποθήκευσης και ανάκτησης δεν είναι εύκολα διακριτή, με αποτέλεσμα να υπάρχουν… δραματικές συνέπειες στην ανάκτηση μιας πληροφορίας.
