Η Αθήνα στον κινηματογράφο: Μια πόλη από σελιλόιντ

του Γιώργου Κόκουβα

Πώς ήταν το Σύνταγμα το 1960; Τι γυρεύουν η Έλλη Λαμπέτη και ο Δημήτρης Χορν στο λόφο του Στρέφη; Ποιο νεοκλασικό στέγασε τον γάμο του κυρίου και της κυρίας Κοκοβίκου και πώς μεταμορφώθηκε το γραφικό αθηναϊκό σκηνικό με την έλευση του 2000;

Καλή η Ιστορία, τα βιβλία, οι αποσπασματικές φωτογραφίες και τα ντοκουμέντα σε λαογραφικές εκθέσεις, αλλά υπάρχει και άλλος, ίσως πιο απολαυστικός και ενδιαφέρων τρόπος να ανακαλύψουμε την όψη της Αθήνας μέσα στον χρόνο: Μέσα από ταινίες, οι οποίες γυρίστηκαν στην ελληνική πρωτεύουσα από το ’40 ως και σήμερα, κάνοντας το αστικό σκηνικό «συμπρωταγωνιστή» των ηρώων στις περιπέτειές τους.

*Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα (1965)

Τα σκαλάκια, η ασβεστωμένη αυλή, τα ξύλινα μπαλκόνια, η λατέρνα που περνά έξω από το νεοκλασικό στην Πλάκα και η Ελενίτσα που σκύβει για να πετάξει μια δεκάρα, παρέα με τον Αντωνάκη της και την Παγώνα υπό το άγρυπνο βλέμμα της κυρίας «Ξ. Παπαμήτρου». Είναι το σκηνικό της ταινίας «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα», που γυρίστηκε το 1965 και έδωσε νέα ζωή στο 32 της οδού Τριπόδων. Η μοίρα βέβαια επεφύλαξε παράξενο παιχνίδι για το διατηρητέο (όσο και πωλητέο) σήμερα σπίτι – μάθετε εδώ την ιστορία του. Υπενθυμίζουμε πως την ίδια αίσθηση προσπάθησε να αποτυπώσει στην Πλάκα και η πρόσφατη ταινία «Αν…» του Χριστόφορου Παπακαλιάτη, στην οποία μάλιστα συμμετείχαν και οι Μάρω Κοντού και Γιώργος Κωνσταντίνου ως παππούδες της πρωταγωνίστριας. 

*Πρωτευουσιάνικες περιπέτειες (1956)

Αυτή η εν πολλοίς άγνωστη ταινία του Γιάννη Πετροπουλάκη αποτελεί όχι μόνο το κινηματογραφικό ντεμπούτο της Ρένας Βλαχοπούλου αλλά και την δεύτερη έγχρωμη ελληνική ταινία (την πρώτη έγχρωμη χωρίς βουκολικό θέμα). Μια Κερκυραία χωριατοπούλα καταφθάνει στην Αθήνα, και όπως μπορείτε να δείτε στα πλάνα του video, ανακαλύπτει την Ομόνοια των 50s, την κοσμοσυρροή μπροστά στο Σύνταγμα, τους τροχονόμους στο Μοναστηράκι και τις φανταχτερές διαφημίσεις νέον που ανάβουν μόλις πέσει η νύχτα.

*Κυριακάτικο Ξύπνημα (1953)

Τότε που ακόμη λαλούσαν κόκορες στην Αθήνα, ο Μιχάλης Κακογιάννης μας ταξιδεύει από την εισαγωγή ακόμη της ταινίας στον τότε Βασιλικό Κήπο, στα πρώτα τραμ της πόλης, στις υπαίθριες αγορές και τις μαύρες Φορντ, αλλά και στις παλιές γειτονιές. Όπως αυτή του πρωταγωνιστικού διδύμου, που δεν είναι άλλη από την Νεάπολη, και τον λόφο του Στρέφη, η κορυφή του οποίου αποτέλεσε το σκηνικό για το φινάλε της περιπέτειας της Έλλης Λαμπέτη, του Δημήτρη Χορν και του λαχείου που κυνηγούσαν. 

*Η Αθήνα τη Νύχτα (1962)

Ο Νίκος Τσιφόρος μας ξεναγεί στους νυχτερινούς δρόμους της πόλης υπό τους ήχους των Πλέσσα, Χατζιδάκι, Τσιτσάνη, Καπνίση και Μουζάκη, και μας συστήνει την αθηναϊκή διασκέδαση των ‘60s. «Ήταν κάποτε μια εποχή που μια εικόνα σαν κι αυτή μας ερχόταν από το Παρίσι, την Νέα Υόρκη, το Λονδίνο ή δεν ξέρω από πού αλλού. Σήμερα αυτό που βλέπετε δεν είναι παρά η Αθήνα τη νύχτα. Μια βόλτα, παντού φώτα. Τώρα πια δεν είναι εκείνη η παλιά Αθήνα που ξέραμε με τις συντηρητικές της αρχές και την ταπεινή της εμφάνιση. Τώρα την νύχτα στολίζεται με τα φωτεινά πετράδια των πολύχρωμων γλόμπων…», αφηγείται ο Σταύρος Ξενίδης, λίγο πριν μας «μπάσει» μέσα από πρωτοποριακή για τα δεδομένα της εποχής βραδινή κινηματογράφηση στα θέατρα, τα καμπαρέ, τα κλαμπ και τους συναυλιακούς χώρους της Αθήνας των ‘60s.

*Συνοικία το όνειρο (1961)

Την ίδια περίπου εποχή που στις λεωφόρους της Αθήνας «άναβαν οι πολύχρωμοι γλόμποι», κάπου αλλού συνέχιζε να υπάρχει η «ταπεινή πόλη». Ο Αλέκος Αλεξανδράκης, στην ταινία που θεωρείται η πρώτη νεορεαλιστική ελληνική δημιουργία μας ξεναγεί στην παραγκούπολη που βρισκόταν ανάμεσα στον λόφο του Φιλοπάππου και τα Άνω Πετράλωνα, εκεί όπου για ολόκληρη τη συνοικία υπήρχε μία τουαλέτα και ένα τηλέφωνο. Τα γυρίσματα στη φτωχογειτονιά συνοδεύτηκαν από πολλά επεισόδια, καθώς σε μια εποχή με πολλά ακροδεξιά κρούσματα, οι συντελεστές της ταινίας είχαν καταγγείλει πως δέχονταν συνεχώς επιθέσεις από «τραμπούκους» της δεξιάς, οι οποίοι θεωρούσαν πως βάλλεται η καλή εικόνα της πόλης με την αποτύπωση τέτοιων εικόνων.

*Αδέκαροι Ερωτευμένοι (1958)

Τα πλάνα με τον λόφο του Φιλοπάππου, την Ακρόπολη, την Πανεπιστημίου και το άγαλμα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη ανοίγουν την ταινία του Τζανή Αλιφέρη, ενώ για πολλά ακόμα λεπτά συνεχίζεται η αθηναϊκή ξενάγηση, με τη φωνή του Σταύρου Ξενίδη, ο οποίος συστήνοντάς μας τους τρεις ήρωες της ταινίας, φροντίζει να μας ξεναγήσει και στα λημέρια τους: Το Σύνταγμα και το «πολυτελές ξενοδοχείον» όπου δουλεύει ο πρώτος, την Σταδίου και την πλατεία Κλαυθμώνος των ‘50s, όπου πουλά λουλούδια ο δεύτερος, το Μεταξουργείο, όπου παίρνει κούρσες ο τρίτος και τέλος το Φάληρο, όπου σπεύδουν να… πάρουν αέρα απεγνωσμένοι και απολυμένοι αμέσως μετά.

*Κόκκινα Φανάρια (1963)

Μπορεί να μην γυρίστηκε πραγματικά στην Τρούμπα του Πειραιά, γιατί το περιβάλλον ήταν εχθρικό για μια κινηματογραφική παραγωγή, αλλά ακόμη και μέσα από τα στούντιο της Φίνος Φιλμς αποδίδεται μία πλευρά της Αθήνας των ‘60s. Αυτή του «άντρου» των πειραϊκών πορνείων που ζούσαν το «τέλος εποχής» τους, αλλά και της φτωχολογιάς στα περίχωρα που έχτιζε τις παράγκες της, δοσμένη με όμορφα εξωτερικά πλάνα.

*Πεθαίνοντας στην Αθήνα/Τα Οπωροφόρα της Αθήνας/Delivery
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος έχει αποδείξει πως η Αθήνα είναι η κινηματογραφική του… μούσα: Στο μιούζικαλ «Πεθαίνοντας στην Αθήνα» ανέδειξε την Αθήνα του 2000 όσο ο Σπύρος Παπαδόπουλος πέθαινε τραγουδώντας στους χιονισμένους δρόμους της, στα «Οπωροφόρα της Αθήνας» ο Νίκος Κουρής μαζεύει νεράντζια στις παλιές γειτονιές της και λούζεται στα σιντριβάνια της, ενώ παλιότερα, στο “Delivery” ο σκηνοθέτης επιχείρησε μια κατάβαση στον υπόκοσμο της πόλης, εκεί όπου ζουν οι άστεγοι, οι μετανάστες και ένα… pizza boy που γνωρίζει τον έρωτα. 

*Η «μαύρη» πλευρά της σύγχρονης Αθήνας
Ένα από τα πιο δημοφιλή μοτίβα του κινηματογράφου των ‘90s και ‘00s στην Ελλάδα είναι η αποτύπωση της ζωής των μεταναστών που κατέφτασαν στη χώρα, και μαζί της παρακμής που έζησε η Αθήνα αυτά τα χρόνια, τουλάχιστον στα μη προβεβλημένα μέρη της πόλης κατά την «εποχή των παχιών αγελάδων». Τέτοιες περιπτώσεις με πλάνα από την «πικρή» πλευρά της πόλης μπορούμε να δούμε στις ταινίες «Λιούμπη» της Λάγιας Γιούργου (2005), «Από την Άκρη της Πόλης» του Κωνσταντίνου Γιάνναρη (1998), «J.Α.C.E.» του Μενέλαου Καραμαγγιώλη (2011)  και «Στρέλλα» του Πάνου Κούτρα (2009).

*Tungsten/Ο Ξεναγός (2011)

Οι δύο ταινίες μας συστήθηκαν μαζί στους ελληνικούς κινηματογράφους, καθώς της συνέδεε κάτι κοινό: Αποτύπωναν από μία όψη της Αθήνας, με τα πρόσωπα, τα προβλήματα και την γοητεία που την περιβάλλουν. Το Tungsten αποτελεί μια ασπρόμαυρη βόλτα στις εργατικές κατοικίες και τα εγκαταλελειμμένα εργοστάσια της μεγαλούπολης, ενώ ο Ξεναγός αποτελεί μία (τι άλλο;) ξενάγηση στις αρχιτεκτονικές όψεις της Αθήνας εν μέσω καλοκαιριού. Σκηνοθετούν οι Γιώργος Γεωργόπουλος και Ζαχαρίας Μαυροειδής αντίστοιχα.

*Wasted Youth (2011)

Ο Αργύρης Παπαδημητρόπουλος, με φόντο την δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου, ακολουθεί τα βήματα των αθηναίων εφήβων ένα αθηναϊκό κατακαλόκαιρο, ανάμεσα στα εξαρχειώτικα γκράφιτι και τα πάρκα των δεκαεξάχρονων skateboarders που χαρτογραφούν την βίαιη πλευρά της Αθήνας απέναντι στις αρχές.

*Για πέντε διαμερίσματα και ένα μαγαζί 
Από τα πιο ενδιαφέροντα δοκίμια-ντοκιμαντέρ για το θέμα της κινηματογραφικής αποτύπωσης της πόλης, αυτό το επεισόδιο της σειράς «Αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις» καταγράφει την αρχιτεκτονική και κοινωνική εξέλιξη της Αθήνας όπως την είδαμε μέσα από τις ταινίες μυθοπλασίας από το 1924 ως το 2004. Ο Γιάννης Σκοπετέας σκηνοθετεί, οι Ξένια Καλογεροπούλου, Νίκος Ξανθόπουλος και Μυρτώ Αλικάκη αφηγούνται, και οι 184 ταινίες με τα 530 πλάνα της Αθήνας αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της αθηναϊκής αλλαγής μέσα στον χρόνο. Δείτε ολόκληρο το ντοκιμαντέρ στο GreekArchitects.gr. 

*Περισσότερα… πλάνα από Αθήνα

Στον κινηματογράφο έχουμε δει
-τον Δημήτρη Χορν, και πάλι νέο, να χορεύει με παιδιά της γειτονιάς υπό τους ήχους της λατέρνας στα σκαλιά της Πλάκας στην ταινία «Αλίμονο στους νέους»
-τον Γιώργο Κωνσταντίνου και την Ξένια Καλογεροπούλου να κυνηγιούνται μπροστά στην «Τριλογία» της Πανεπιστημίου στην ταινία «Γάμος α λα ελληνικά»
-την Αλίκη Βουγιουκλάκη στην καλτ σκηνή της ανακοίνωσης της εγκυμοσύνης της σε μια ταράτσα που μπογιατίζει ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ, με φόντο τον Παρθενώνα στο φινάλε της ταινίας «Διπλοπενιές»
-την καλοκαιρινή πλευρά της πόλης μέσα από την ξενάγηση της Έλενας Ναθαναήλ σε έναν αλλοδαπό πρίγκιπα στο «Επιχείρησης Απόλλων»
-την παραγκούπολη της Αθήνας στην «Μαγική Πόλη» του Θανάση Βέγγου το 1954 
-το πειραιώτικο λιμάνι (και το γνωστό τραγούδι για τα «παιδιά» του στο «Ποτέ την Κυριακή» του Ζιλ Ντασέν (1960)
-την Στέλλα στην ομώνυμη ταινία να τριγυρνά στους Αέρηδες της Πλάκας και την διάσημη σκηνή με το μαχαίρι και τον Γιώργο Φούντα να κατηφορίζει την οδό Ιουστινιανού στα Εξάρχεια (1955)
-την κοριτσοπαρέα από την «Αλίκη στο Ναυτικό» να κάνει ποδήλατο στην οδό Όθωνος στην Κηφισιά (1961)
-Τον Θανάση Βέγγο να περπατά στον Άγιο Ελευθέριο ως «Δρ Ζιβέγγος», να ζει στην οδό Μιχαήλ Βοδά στον «Παπατρέχα», να οδηγεί στην είσοδο της πόλης στο «Μεγάλο Κανόνι» και να μπλέκει σε περιπέτειες στον σταθμό της ΔΕΗ στο Νέο Φάληρο αλλά και στην Κηφισιά στις ταινίες «Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση» και «Θου Βου».

Θυμηθείτε κι εσείς ταινίες με πλάνα από την Αθήνα και περιμένουμε τα «ευρήματά» σας στα σχόλια, στο κάτω μέρος του δημοσιεύματος.