Αθήνα: Οι πολλές όψεις της πόλης

του Γιώργου Κόκουβα

Αν σας ζητούσαμε να περιγράψετε την αισθητική της Αθήνας με μια λέξη, ποια θα ήταν αυτή; Τι επικρατεί στην αρχιτεκτονική όψη της πόλης, στους ρυθμούς της, στην «αύρα» της; Είναι τα σκουπίδια ή η θέα από ψηλά; Το άχαρο μπετόν ή τα πολύχρωμα μπαράκια; Οι λακούβες στους μποτιλιαρισμένους δρόμους ή η αίσθηση του «μοντέρνου»; Η αγένεια ή η χάρη; Με άλλα λόγια, πόσα πρόσωπα κρύβει η ελληνική πρωτεύουσα;

Η συντακτική ομάδα του in2life καταγράφει όσα μας πληγώνουν και όσα μας… «πορώνουν» στην πόλη που ζούμε και ο αρχιτέκτονας Ζήσης Κοτιώνης μας βοηθά να ανακαλύψουμε την ταυτότητα του αστικού της τοπίου. Κυρίες και κύριοι, ιδού τα πολλά πρόσωπα της Αθήνας.

Αισθητική και… αντιαισθητική Αθήνα

«Αντίληψη για το τι είναι ωραίο» μπορούμε να ονομάσουμε την αισθητική. Και συνεπώς να διατυπώσουμε γνώμες για την αισθητική της πόλης μας, κατονομάζοντας όσα μας φαίνονται ωραία, και όσα μας φαίνονται «εκτός τόπου και χρόνου» - ή μήπως τα τελευταία είναι ο κανόνας;

Από την μία οι ωραίες νοσταλγικές γειτονιές, η θάλασσα, οι πλατείες και οι πεζόδρομοι στους οποίους χαίρεσαι να περαπατάς. Από την άλλη η "θάλασσα" του μπετόν, οι στενοί και μποτιλιαρισμένοι δρόμοι, τα καλώδια και η εγκατάλειψη. Η σταχυολόγηση όσων μας αρέσουν ή όχι στην πόλη είναι κάτι που μπορούμε να συνεχίσουμε μόνοι μας επ’ άπειρον. Η αισθητική όμως είναι μια πολύ υποκειμενική έννοια, γι΄ αυτό αναζητήσαμε την βοήθεια του κ. Ζήση Κοτιώνη, αρχιτέκτονα και πρόεδρο του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, για να εστιάσουμε σε πιο "χειροπιαστά" πράγματα: στην αστική κουλτούρα της Αθήνας και στην φυσιογνωμία της πόλης. 

"Η οποία είναι μια φυσιογνωμία εν εξελίξει", μας λέει ο Ζήσης Κοτιώνης, ξεκινώντας την ενδιαφέρουσα συνομιλία μας. «Πρόκειται για την φυσιογνωμία μιας σύγχρονης, ζωντανής πόλης, με ισχυρή προσωπικότητα, ίσως πιο συμπαγούς ακόμη και από τις υπόλοιπες μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης. Κι αυτό το οφείλει αρχιτεκτονικά στην τυπολογία των οικοδομικών τετραγώνων και την επανάληψη της πολυκατοικίας σε όλη της την έκταση», σημειώνει.



Την προσωπικότητα μιας πόλης όμως την καθορίζει μόνο η αρχιτεκτονική και η τοπογραφία; «Τις πόλεις τις κάνουν οι άνθρωποι», τονίζει, εξηγώντας πως η αστική κουλτούρα διαμορφώνεται από την ανθρωπολογία κάθε περιοχής. «Υπάρχουν για παράδειγμα δύο περιοχές, στις οποίες κυριαρχεί το ίδιο μοντέλο πολυκατοικίας. Αν στη μία έρθουν και κατοικήσουν μετανάστες, το χρώμα της αλλάζει εντελώς».

Με την πολυκατοικία ως βασικό μοντέλο δόμησης των ελληνικών πόλεων ασχολείται εκτενώς και η έκθεση του Ζήση Κοτιώνη, «Πληθοδομές», στην οποία ο έμπειρος αρχιτέκτονας «συνομιλεί» με το κοινό σχετικά με την σημερινή της χρησιμότητα. "Η πολυκατοικία έχει δώσει πολλά στην Ελλάδα. Στέγασε τους πρόσφυγες, στέγασε την ελληνική οικογένεια, αλλά πλέον τίθενται κάποια ερωτήματα σχετικά με αυτή. Συγκεκριμένα, το ερώτημα είναι τι θα κάνουμε με τις πολυκατοικίες τώρα που “γερνάνε” και κυρίως, τώρα που μεταβάλλεται ο κοινωνικός σχηματισμός", επισημαίνει ο Ζήσης Κοτιώνης.

Εκεί που κυριαρχούσε η παραδοσιακή ελληνική οικογένεια, σήμερα η πόλη καλείται να διαχειριστεί την ατομικότητα των κατοίκων, την αλλαγή στον ηλικιακό ιστό τους, αλλά και την συλλογικότητα που ευνοείται από την κρίση: Αναζητούνται με άλλα λόγια τα οικιστικά μοντέλα που θα στεγάσουν επί παραδείγματι φοιτητές και φίλους που καλούνται να συγκατοικήσουν για λόγους οικονομίας.

Μαθήματα... αστικής γεωγραφίας

Όπως είπαμε, η πόλη έχει πολλά πρόσωπα. Σε ποιο όμως έχει στραμμένο το βλέμμα της κάθε φορά και τι σημαίνει αυτό για την εικόνα του; Παρατηρούμε τις τάσεις –ανοδικές και πτωτικές- και καταγράφουμε τις αλλαγές στις αθηναϊκές «πιάτσες» που μεταβάλλουν συνεχώς τον «χάρτη» της πόλης.

*Από του Ψυρρή στο Γκάζι
Από την μία ημέρα στην άλλη πριν από μια δεκαετία, έγινε το talk of the town για τα εναλλακτικά του στέκια και την ακομπλεξάριστη κουλτούρα στην διασκέδαση. Με μαθηματική ακρίβεια, το επίθετο «εναλλακτικός» μετατράπηκε σε «mainstream» και το Γκαζοχώρι γνώρισε μέρες πληθυσμιακής δόξας, χάνοντας όμως σταδιακά τον χαρακτήρα του.

Η ίδια ιστορία σε ένα σχεδόν «παράλληλο σύμπαν» διαδραματίστηκε πιο πριν στα πλακόστρωτα και τα στενά της περιοχής του Ψυρρή, που ξαφνικά έγινε η πιο ζωντανή, η πιο hip, η πιο καλλιτεχνική, η πιο ψαγμένη περιοχή της Αθήνας, τόσο ώστε να αποκαλείται «το αθηναϊκό Σόχο».



Όλα αυτά μέχρι τα μισά των ‘00s, οπότε για άλλη μια φορά τα μαγαζιά σταμάτησαν να σέβονται τους φανατικούς τους θαμώνες, οι κάτοικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν τις ιστορικές γειτονιές και ήρθε κι εδώ η εγκατάλειψη. Το διαπιστώσαμε με τον πιο χειροπιαστό τρόπο, όταν επιχειρήσαμε μια φωτογραφική βόλτα στου Ψυρρή πριν έναν περίπου χρόνο. Δείτε το σχετικό μας αφιέρωμα στην «άνοδο και την πτώση μιας περιοχής» εδώ. 

«Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και των ΗΠΑ», παρατηρεί ο κ. Κοτιώνης. «Η πόλη είναι ένας ζωντανός οργανισμός, στον οποίο, χωρίς να αλλάζει το οργανικό κέλυφος, μεταβάλλεται η ζωή, καθώς η διασκέδαση περνά πάνω από αυτές σαν ένα σύννεφο που μετέρχεται», μας λέει. Όταν π.χ. το σύννεφο βρέθηκε πάνω από την περιοχή του Ψυρρή, αυτό έγινε διότι είχαν πέσει οι τιμές και ο τομέας της διασκέδασης έλκεται από κάτι τέτοιο. Μόλις οι τιμές ξανανέβηκαν, καθώς η περιοχή έγινε «μόδα», το σύννεφο πέρασε στην επόμενη περιοχή.

Αξιοσημείωτο είναι πως όσο το «σύννεφο» βρίσκεται πάνω από μια περιοχή, τα έντονα χαρακτηριστικά της υπογραμμίζονται, ενώ όταν αποχωρεί, συχνά αλλάζει και πάλι η φυσιογνωμία της, βιώνει εσωτερικές κρίσεις.

*Το περιθώριο... στο κέντρο 
Την παράδοση της κακής φήμης ξεκίνησαν τα Εξάρχεια, που πέρα από τις καλλιτεχνικές, ρομαντικές προεκτάσεις μιας intellectual περιοχής, είχε πριν από μια δεκαετία περίπου γίνει μόνιμο στέκι χρηστών. Η πλατεία έγινε απροσπέλαστη, μέχρι που οι ίδιοι οι κάτοικοι αποφάσισαν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους, και οι «απόβλητοι» της περιοχής μεταφέρθηκαν είτε στην ήδη αποκρουστική Ομόνοια με τις μάλλον ατυχείς αναπλάσεις, στο Αρχαιολογικό Μουσείο και στην (άλλοτε πανέμορφη) οδό Τοσίτσα.

Ταυτόχρονα, οι μετανάστες που έφτασαν κατά χιλιάδες συνωστίστηκαν στις περιοχές γύρω από την Βικτώρια, τον Άγιο Παντελεήμονα και τα Πατήσια, και η αστική κουλτούρα γνώρισε μέρες πολέμου. Κάπως έτσι είχαμε τα περσινά βίαια επεισόδια μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών κατοίκων του Αγίου Παντελεήμονα. «Τα πλουσιότερα αστικά στρώματα άρχισαν να φεύγουν προς τα βόρεια προάστια τις τελευταίες δεκαετίες, και έμειναν μόνο τα πιο χαμηλά στρώματα, πιο επιρρεπή στον ρατσισμό», μας είχαν δηλώσει τότε κάποιες πιο ψύχραιμες φωνές της περιοχής, εξηγώντας μας την κοινωνική έκρηξη – χωρίς βέβαια να τίθενται εκτός εξίσωσης η εγκληματικότητα και οι αντιθέσεις. 

Παράλληλα, αυτές οι περιοχές της πόλης γνώρισαν νέες εικόνες: Καταστήματα μεταναστών, έθνικ fast-foods, παρακμιακά μαγαζάκια και αλλοδαπές γυναίκες να κάνουν πιάτσα σε κεντρικούς δρόμους. Με άλλα λόγια, καταλήξαμε στην σημερινή εικόνα του «υποβαθμισμένου κέντρου», όπως το γνωρίσαμε στο φωτογραφικό μας αφιέρωμα που μπορείτε να δείτε εδώ. 

*Το "σύννεφο" της αθηναϊκής διασκέδασης
Το lifestyle τα τελευταία χρόνια έχει πεθάνει όπως το ξέραμε. Οι γελοίοι πόλεμοι προαστίων πέρασαν στο νεκροταφείο των ευφυολογημάτων και η διασκέδαση των Αθηναίων άρχισε να ψάχνει καινούρια καταφύγια, σε μέρη τόσο προφανή, που επί δεκαετίες σνομπάρονταν.

Όπως για παράδειγμα η πλατεία Καρύτση, που κυριάρχησε την τελευταία πενταετία στον χάρτη των «εναλλακτικών», για να δώσει πλέον την σκυτάλη λίγους δρόμους παρακάτω, στην πλατεία της Αγίας Ειρήνης και στις παρυφές του Μοναστηρακίου. Εκεί που τα εγκαταλειμμένα κτίρια του εμπορικού κέντρου πλέον περιβάλλουν ζωντανά café και μπαράκια με προσωπικότητα. Εκεί δηλαδή που κρύβονταν επί χρόνια το παρεμπόριο και οι άχαρες «υπαίθριες μαύρες αγορές» πριν κινηθούν προς το Πανεπιστήμιο (δείτε εδώ το σχετικό ρεπορτάζ του In2life). 

Κι εκεί, ανάμεσα σε πανέμορφα νεοκλασικά του Τσίλλερ και κακάσχημα «σταλινικά» κτίρια, οι δρόμοι οδηγούν τελικά προς άλλη μια ξεχασμένη περιοχή, στο Μεταξουργείο και τον Κεραμεικό, που γεννούν τις καλλιτεχνικές εμπνεύσεις οι οποίες έκαναν τους New York Times να τις αποκαλέσουν τον λόγο που «η Αθήνα είναι το νέο Βερολίνο».

«Στο αθηναϊκό κέντρο εξελίσσεται μια νέα ανθρωπολογία, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Γύρω από την Ομόνοια για παράδειγμα, παρότι οι Αθηναίοι θεωρούν την περιοχή ανοίκεια και με υψηλή παραβατικότητα, οργανώνεται ουσιαστικά μια νέα πόλη», σημειώνει ο κ. Κοτιώνης.

Η Αθήνα και οι... Μικρές Άθήνες

«Είναι μια πολύ καλή εποχή για σύγκριση της αστικής κουλτούρας της Αθήνας σε σχέση με τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις», διαπιστώνει ο Ζήσης Κοτιώνης. Όπως μας λέει, τα προηγούμενα χρόνια αγνοούσαμε επιδεικτικά τις «μεσαίες πόλεις» και τις αποκαλούσαμε «μικρές Αθήνες», κυρίως λόγο της μίμησης του μοντέλου της πολυκατοικίας. «Υπό την πίεση της κρίσης όμως, οι πόλεις αυτές κοιτάζονται εκ νέου, λόγω της καλύτερης σχέσης που διατηρούν με το περιβάλλον τους και την τοπολογία τους. Στην Αθήνα το τοπίο χάνεται, ενώ σε μικρότερες πόλεις, η μορφολογία μπορεί να συντελέσει στον χαρακτήρα τους», λέει ο κ. Κοτιώνης, συμπληρώνοντας μάλιστα πως στις μεσαίες πόλεις η ευζωία μπορεί να διακριθεί ευκολότερα, αν συνυπολογίσουμε και τις νέες οικονομίες που θα εμφανιστούν σε αυτές.

Το νέο πρόσωπο της πόλης 

«Το βασικό πρόβλημα της αθηναϊκής αστικής κουλτούρας είναι το γεγονός πως τα ήθη της δεν επιτρέπουν την «κατοίκηση» του υπαίθριου χώρου. Οι Αθηναίοι έμαθαν να αρκούνται στο διαμέρισμα και στο αυτοκίνητό τους», εξηγεί ο Ζήσης Κοτιώνης. Η εμφάνιση κινημάτων, όπως οι ποδηλάτες και οι ομάδες τύπου Atenistas είναι ένα θετικό βήμα σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, γιατί καταδεικνύει μια μετατόπιση προς νέες μορφές μετακίνησης. «Μπορεί να καθυστέρησαν να γίνουν όλα αυτά σε σχέση με άλλες μητροπόλεις, αλλά το καλό είναι ότι εξελίσσονται με τον δικό τους τρόπο και τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην πόλη», μας λέει.

Ας μην ξεχνάμε και τα παραμελημένα από την δημόσια σφαίρα προάστια της Αθήνας. Το Λαύριο, η Ελευσίνα και άλλες περιοχές που διακρίνονται από την προνομιακή τους γειτνίαση με την θάλασσα διαθέτουν εκείνα τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά που τις κάνουν πολύ ενδιαφέρουσες, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα. «Αυτό που λείπει από την πόλη είναι ο επαναπροσδιορισμός της εργασίας, να ξαναγίνει δηλαδή ένα εργοστάσιο – έστω κι αν είναι διαφορετικού τύπου από τα παλιά, να επικρατήσει ένα δημιουργικό βουητό», καταλήγει ο Ζήσης Κοτιώνης.