Μουσεία σε… απόγνωση

του Γιώργου Κόκουβα

Η Μελίνα Μερκούρη είχε στριμώξει τον υπεύθυνο του Βρετανικού Μουσείου και τον ρώτησε ευθέως γιατί δεν επιστρέφει τα γλυπτά του Παρθενώνα στην Ελλάδα. Αρκετά χρόνια αργότερα, το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης έγινε άλλο ένα επιχείρημα για τον επαναπατρισμό τους. Το κίνημα «Bring them Back» λίγο πιο μετά επιστράτευσε διάσημους Έλληνες που αξίωναν εκ νέου την επιστροφή τους, ενώ οι έξυπνες καμπάνιες «Αν ο Έλγιν…» και «I am greek (and I want to go home)» συνέχισαν να πιέζουν προς μια λύση στο θέμα των «κλεμμένων» μαρμάρων.

Η Ελλάδα, ωστόσο, δεν είναι η μόνη που προσπαθεί να φέρει πίσω στα πάτρια εδάφη τις αρχαιότητες που κάποτε αφαιρέθηκαν από αρχαιοκάπηλους, συλλέκτες και ανθρώπους που εκμεταλλεύτηκαν αδύναμες στιγμές της. Τον τελευταίο χρόνο, για παράδειγμα, η Τουρκία κάνει «σαφάρι» σε μουσεία όπου εκτίθενται «βουτηγμένοι» θησαυροί, οι οποίοι αποσπάστηκαν από τα εδάφη της. Παρακάτω, έχουμε συγκεντρώσει τους κυριότερους «παίκτες» σε αυτό το κυνήγι (όχι κρυμμένων, αλλά «κλεμμένων») θησαυρών, οι οποίοι αποτελούν συχνά αγκάθι σε διακρατικές διπλωματικές σχέσεις και κατέχουν υψηλή θέση στην ατζέντα του εκάστοτε υπουργείου Πολιτισμού.

*Ελλάδα vs Βρετανικό Μουσείο
Η συλλογή των κλασικών γλυπτών, κυρίως του Φειδία και των μαθητών του, που εκτίθενται σήμερα δωρεάν σε περίοπτη θέση στο ισόγειο του Βρετανικού Μουσείου, αφαιρέθηκαν κυριολεκτικά με το… καλέμι από τον Παρθενώνα, όταν ο Thomas Bruce, ο έβδομος Κόμης του Έλγιν (ή απλώς «ο λόρδος Έλγιν») έλαβε μια αμφιλεγόμενη άδεια από τις Οθωμανικές αρχές να αφαιρέσει κομμάτια του ναού, κατά την διάρκεια της θητείας του ως πρέσβης της Βρετανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1799 ως το 1803. Επί μία δεκαετία, οι άντρες του Έλγιν κατέβαζαν τα μισά από τα σωζόμενα γλυπτά του Παρθενώνα, καθώς και αρχιτεκτονικά μέρη του Ερέχθειου και των Προπυλαίων, τα οποία στην συνέχεια μετέφεραν μέσω θαλάσσης στη Βρετανία. Η απόκτηση της συλλογής αυτής χαιρετήθηκε από κάποιους συμπατριώτες του ως κατόρθωμα, ενώ από άλλους χαρακτηρίστηκε βανδαλισμός και λεηλασία. Η βρετανική κυβέρνηση τα αγόρασε το 1816 και τα τοποθέτησε στο λονδρέζικο μουσείο, όπου βρίσκονται ακόμη.



Όπως αναφέραμε και πιο πάνω, οι προσπάθειες της Ελλάδας τον τελευταίο αιώνα για τον επαναπατρισμό τους δεν έχουν σταματήσει, αλλά το Λονδίνο τηρεί σιγήν ιχθύος επί του θέματος. Τηρούσε, για την ακρίβεια, γιατί πρόσφατα, ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, David Cameron, διεμήνυσε σε ανύποπτο χρόνο ότι «η σωστή απάντηση είναι το Βρετανικό Μουσείο και οι άλλοι πολιτιστικοί θεσμοί να κάνουν ακριβώς αυτό που κάνουν, δηλαδή να διασυνδέονται με άλλους θεσμούς σε όλο τον κόσμο ώστε να εξασφαλίζουν ότι τα πράγματα που έχουμε και φροντίζουμε τόσο καλά, να τα μοιραζόμαστε όπως αρμόζει, με ανθρώπους από όλο τον κόσμο», τονίζοντας πως δεν πιστεύει στον επιστροφισμό. Η Βρετανική κυβέρνηση, βέβαια, δεν έχει αποκλείσει το ενδεχόμενο του δανεισμού των Γλυπτών στο Μουσείο της Ακρόπολης, υπό τον όρο όμως της παραδοχής από την ελληνική πλευρά της κυριότητας της Βρετανίας πάνω στη συλλογή.

*Ινδία vs Κάμερον
Επί τη ευκαιρία, να προσδιορίσουμε αυτόν τον «ανύποπτο χρόνο» της δήλωσης του Κάμερον: Πριν δύο μήνες περίπου βρέθηκε στην Ινδία για επίσημη επίσκεψη, όπου τον περίμεναν νέα αιτήματα για επαναπατρισμό «θησαυρών». Η Ινδία συγκεκριμένα απαιτεί την επιστροφή ενός διαμαντιού 105 καρατίων, το οποίο υποχρεώθηκε να παραδώσει ως δώρο στην βασίλισσα Βικτώρια όσο η χώρα τελούσε υπό βρετανική αποικιοκρατία. Το διαμάντι κατέληξε στο στέμμα της βασίλισσας, που σήμερα εκτίθεται στον Πύργο του Λονδίνου. Ο Κάμερον, φυσικά, απάντησε με άλλο ένα μεγαλοπρεπές "όχι".

*Τουρκία vs Γερμανία
Υπάρχουν πέντε σημαντικά για την Τουρκία αρχαία ευρήματα, που σήμερα φυλάσσονται σε βερολινέζικα μουσεία και οι γείτονές μας υποστηρίζουν πως έφτασαν εκεί με παράνομο τρόπο. Πρόκειται για την σαρκοφάγο από τον τάφο του Haci Ibrahim Veli, ένα άγαλμα ψαρά από την Αφροδισιάδα, την κόγχη προσευχηταρίου από τον ναό Beyhekim στην Konya, το πλαίσιο του παραθύρου του ίδιου ναού και των πλακών του ναού του Piyale Pasha της Κωνσταντινούπολης.

Αυτά δήλωσε ορθά-κοφτά ο τούρκος υπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού, Ömer Çelik σε συνέντευξή του στο Spiegel, ενώ παράλληλα έχει ξεκινήσει εκστρατεία επαναπατρισμού: Το περασμένο καλοκαίρι, η Τουρκία κινήθηκε νομικά, απαιτώντας την επιστροφή 18 αρχαιολογικών ευρημάτων που βρέθηκαν στην συλλογή του Metropolitan Museum of Art’s Norbert Schimmel. Κατόρθωσε επίσης να πάρει πίσω μια αρχαία Σφίγγα και πολλούς μικρούς χρυσούς θησαυρούς, ενώ την ίδια στιγμή πολλά ευρωπαϊκά μουσεία έκαναν λόγο για πολιτισμικό εκβιασμό εκ μέρους της. Δείτε εδώ ολόκληρη την συνέντευξη του Celik στο Spiegel σχετικά με τα «λεηλατημένα» έργα τέχνης. 

*Όλος ο κόσμος… εναντίον του Βρετανικού Μουσείου


Επιστρέφουμε στο Λονδίνο και στο Βρετανικό Μουσείο, από το οποίο, εκτός από την Ελλάδα, πολλοί είναι αυτοί που έχουν παράπονα. Συγκεκριμένα, από τα εκθέματά του:

-Η Αίγυπτος απαιτεί την επιστροφή της περίφημης «Rosetta Stone», μιας λίθινης πλάκας 2.200 ετών που αποτελεί το κλειδί στην αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών. Η ίδια χώρα διεκδικεί επίσης και το κεφάλι της Νεφερτίτης από την Γερμανία. Πρόκειται για σπουδαίο έργο από ασβεστόλιθο, φτιαγμένο το 1345π.Χ. που ανακαλύφθηκε το 1912 από γερμανό αρχαιολόγο – κάπως έτσι κατέληξε στο Αιγυπτιακό Μουσείο του Βερολίνου, και συγκεκριμένο στο Neues Museum του γνωστού Νησιού των Μουσείων. 
-Η Κίνα διεκδικεί χάλκινες κεφαλές από ένα ζωδιακό ρολόι, που κλάπηκαν από το Θερινό Παλάτι του Πεκίνου κατά την διάρκεια του Δεύτερου Πολέμου του Οπίου, όπως είναι γνωστός ο Αγγλο-Κινεζικός πόλεμος του 1860.
-Η Νιγηρία διεκδικεί τους βασιλικούς θησαυρούς του Benin, γνωστούς ως «Benin Bronzes», υποστηρίζοντας πως αρπάχθηκαν από βρετανικά στρατεύματα το 1897.

*Οι επιτυχημένες διεκδικήσεις
Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι υπάρχουν κι άλλοι αρχαιοελληνικοί θησαυροί που έχουν τύχει… θύματα αρχαιοκαπηλείας, πέρα από τα Γλυπτά του Παρθενώνα, και πως σε πολλές περιπτώσεις έχει κατορθωθεί ο επαναπατρισμός τους – διαβάστε εδώ το σχετικό μας δημοσίευμα για την αρχαιοκαπηλία. Παρακάτω, παραθέτουμε και άλλες τέτοιες περιπτώσεις μουσείων και χωρών που έδειξαν εντυπωσιακό σεβασμό στις αξιώσεις άλλων κρατών.

-Τον Νοέμβριο του 2010, η Ιαπωνία συμφώνησε να επιστρέψει 1.000 πολιτισμικά αντικείμενα στην Νότια Κορέα, που «αρπάχθηκαν» κατά την διάρκεια της αποικιακής εισβολής των Ιαπώνων στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα. Η συλλογή περιλαμβάνει αντικείμενα όπως βασιλικά βιβλία που αποκαλούνται Uigwe από την δυναστεία του Joseon (1392-1910).
-Το 1929, ένας Σουηδός που υπηρετούσε ως πρόξενος της χώρας του στην Βρετανική Κολομβία του Καναδά, χάρισε στις σουηδικές αρχές έναν στύλο τοτέμ της φυλής Haisla, που ζούσε στην συγκεκριμένη περιοχή και από την οποία είχε ισχυριστεί ότι το είχε αγοράσει. Μια αντιπροσωπεία των Haisla έφτασε πολλά χρόνια αργότερα, το 1994, στην Σουηδία και ζήτησε το τοτέμ πίσω. Η σουηδική κυβέρνηση διαπίστωσε πως οι συνθήκες της αγοράς εκείνου του πρόξενου δεν ήταν σαφείς, και επέστρεψε το μνημείο στην Βρετανική Κολομβία το 2006, αφού μάλιστα είχε χτίσει στη Στοκχόλμη ένα ολόκληρο κτίριο για να το συντηρήσει.
-Τον Φεβρουάριο το 2006, το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης έλαβε μέρος σε διαπραγματεύσεις για τον επαναπατρισμό του κρατήρα του Ευφρονίου στην Ιταλία, από όπου θεωρείται πως κλάπηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Πρόκειται για αρχαιοελληνικό πήλινο σκεύος που χρησιμοποιούταν για το νέρωμα του κρασιού, και θεωρείται ένα από τα τελειότερα δείγματα σωζόμενων κρατήρων, ενώ βρισκόταν νομίμως στα χέρια των Ιταλών. Τελικά, ο κρατήρας επιστράφηκε στην γείτονα χώρα και σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο, στην Villa Giulia της Ρώμης.