15 φωτογραφίες που σόκαραν την ανθρωπότητα

του Γιώργου Κόκουβα

Μια στιγμή μπορεί να κάνει τη διαφορά. Εκείνο το καθοριστικό δέκατο του δευτερολέπτου που ο φωτογράφος επιλέγει να κάνει το κλικ και να αιχμαλωτίσει στο φιλμ του όλη τη δύναμη, τη μαγεία ή τη διαστροφή που κρύβει η εικόνα την οποία αντικρίζει. Κι από εκεί και πέρα, η φωτογραφία, αυτή η δισδιάστατη «φέτα» της πραγματικότητας, μπορεί να πάρει τερατώδεις διαστάσεις. Να γίνει σύμβολο για κοινωνίες, λάβαρο για επαναστάτες ή «εικονοστάσι» για κάθε άνθρωπο με ευαισθησίες.

Σε παλιότερο αφιέρωμα του in2life με ανάλογες φωτογραφίες, τιτλοφορήσαμε το δημοσίευμα «Φωτογραφίες που άλλαξαν τον κόσμο». Στα σχόλια, κάποιοι αναγνώστες διαφώνησαν, αναρωτώμενοι πώς μπορεί μια φωτογραφία να αλλάξει την πραγματικότητα στην οποία ζούμε και την συχνά αποκρουστική αλήθεια που απεικονίζει. Σήμερα, συγκεντρώνοντας τις ιστορίες πίσω από άλλες 15 εμβληματικές ιστορίες των τελευταίων δύο αιώνων, συνεχίζουμε να στηρίζουμε εκείνο τον τίτλο. 

Το καθοριστικό κλικ των παρακάτω εικόνων, μπορεί να μην άλλαξε τις ίδιες τις στιγμές που απαθανάτισε, άλλαξε όμως την οπτική μεγάλου μέρους της ανθρωπότητας και έγειρε την πλάστιγγα υπέρ της γνώσης και της ευαισθητοποίησης. Και τελικά, έκανε την υπερβολή του «μια εικόνα χίλιες λέξεις» να μοιάζει ανεπαρκής. Αν διαφωνείτε, παρατηρήστε τις φωτογραφίες που ακολουθούν και μετρήστε… χιλιάρικα λέξεων, σκέψεων, συναισθημάτων. 

Ή αλλιώς, πώς ξεκίνησαν όλα. Ο Niépce στέκεται στο παράθυρό του, και χρησιμοποιεί για πρώτη φορά στην Ιστορία της ανθρωπότητας ένα συγκεκριμένο υλικό για να δημιουργήσει μια εικόνα: Τον Ήλιο. Πρόκειται για την ηλιογραφία του Niépce που δεν διεκδικεί δάφνες ανάλυσης ή σύνθεσης (πρόκειται, σε περίπτωση που δυσκολεύετε να «διαβάσετε» την εικόνα, για μια οροφή και την καμινάδα της), αλλά ήταν στην ουσία ο πρόγονος της δαγκεροτυπίας, της τεχνικής δηλαδή του Λουί Νταγκέρ, που μια δεκαετία αργότερα βασίστηκε στην δουλειά του Niépce για να παράξει την πρώτη φωτογραφία του κόσμου. 

Πρόκειται για μία από τις πιο γνωστές και πιο πολυσυζητημένες φωτογραφίες πολέμου: Ο φερόμενος ως ρεπουμπλικάνος Borrell Garcia δέχεται πυρά και σκοτώνεται ακριβώς την στιγμή της λήψης, κατά την διάρκεια μάχης του ισπανικού εμφυλίου. Η αυθεντικότητα της φωτογραφίας έχει δεχθεί αρκετά πυρά κατά καιρούς –ότι πρόκειται για «στημένη» σκηνή, ότι το μέρος δεν ταυτίζεται με εκείνο στο οποίο πέθανε ο αναρχικός Garcia κλπ. Σε κάθε περίπτωση όμως, έγινε αντιπολεμικό λάβαρο σε όλη την Ευρώπη και όχι μόνο, αφότου δημοσιεύθηκε στο γαλλικό περιοδικό VU και στη συνέχεια στο αμερικανικό Life. 

Η Αμερική βιώνει τη μεγάλη κρίση (ναι, η δική μας δεν είναι η πρώτη στον κόσμο) και εκατοντάδες άνεργοι ξεκινούν για άλλες πολιτείες, για να βρουν δουλειά και καλύτερη ζωή. Η γυναίκα της φωτογραφίας είναι μια τέτοια περίπτωση: Πρόκειται για την Florence Owens Thompson, χήρα με επτά παιδιά, τα οποία αναγκαζόταν εκείνο τον καιρό να ταΐζει σκοτωμένα πουλιά και λαχανικά από τα γύρω χωράφια. Στην διαδρομή προς μια «καλύτερη ζωή», την συναντά η φωτογράφος Dorothea Lange και, μαγνητισμένη, τραβά την συγκεκριμένη φωτογραφία, η οποία έγινε σύμβολο της μεγάλης κρίσης.

Κοιτάζοντας την συγκεκριμένη φωτογραφία, αντιλαμβάνεται κανείς πόσα άλλαξαν μέσα σε μισό αιώνα. Οι κοινωνικοί διαχωρισμοί μέχρι και την δεκαετία του ’50 επέβαλαν την ύπαρξη διαφορετικής βρύσης για «λευκούς» και «έγχρωμους». Η ανάγκη για αλλαγή, όμως, δεν τελειώνει ποτέ. Πολλές κοινωνικές ομάδες βρίσκονται ακόμη υπό καθεστώς άτυπου ρατσισμού, και σίγουρα η φωτογραφία του Erwitt μιλά στην ψυχή τους. 

Μιλώντας για αλλαγή, μπορείτε να την δείτε στο παραπάνω σετ φωτογραφιών σε όλο της το χρονικό μεγαλείο: Αριστερά, οι τρεις μεσήλικες αδελφές ποζάρουν έχοντας πίσω τους μια φωτογραφία από τα νιάτα τους, ενώ στην δεξιά, ποζάρουν στο ίδιο τραπέζι αρκετά χρόνια μετά, έχοντας πίσω τους την αριστερή εικόνα, και μία κενή θέση στο τραπέζι. Νοσταλγία και απώλεια την ίδια στιγμή. 

Είναι Νοέμβριος του 2011, και ένας ηλικιωμένος άνδρας κοιμάται στον σιδηροδρομικό σταθμό της Shanxi Taiyuan στην Κίνα. Ο ύπνος του, όμως, φαίνεται να διαρκεί περισσότερο από το κανονικό, και οι γύρω του αντιλαμβάνονται ότι κάτι δεν πάει καλά. H ομάδα πρώτων βοηθειών διαπιστώνει τον θάνατό του και τότε, ένας μοναχός που περιμένει το τρένο του, τον πλησιάζει, του πιάνει το χέρι και πραγματοποιεί ένα τελετουργικό προσευχής, για να αναπαυθεί η ψυχή του. Οι γύρω παρατηρούν αποσβολωμένοι τη διαδικασία, ενώ ο φωτογράφος του Reuters που τυχαίνει να είναι εκεί αποτυπώνει την εικόνα, για να υγράνει τα μάτια πολλών ακόμη χιλιάδων ανθρώπων ανά τον πλανήτη. 

Τον Νοέμβριο του 1963, η Αμερική είδε σε ζωντανή αναμετάδοση την δολοφονία του Προέδρου της. Μετά το εμβληματικό video του θανάτου του J.F. Kennedy, μία στατική εικόνα πήρε με τη σειρά της τον δρόμο της αναγωγής της σε σύμβολο: Ο μικρός γιος του Προέδρου χαιρετά το φέρετρο του πατέρα του, ενώ η συντετριμμένη Jackie στέκεται δίπλα του με την αδερφή του. Ο ασπρόμαυρος θρήνος των Ηνωμένων Πολιτειών σε όλη του την έκταση.

Καλοκαίρι του 1968, και οι φυλετικές διακρίσεις για τις οποίες μιλούσαμε λίγα καρέ πιο πριν δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί. Οι μαύροι Αμερικανοί αθλητές Tommie Smith και John Carlos κατακτούν το χρυσό και το χάλκινο μετάλλιο στα 200 μέτρα στους Ολυμπιακούς του Μεξικό, και αποφασίζουν να πραγματοποιήσουν μια συμβολική κίνηση διαμαρτυρίας πάνω στο βάθρο. Την ώρα που ακούγεται ο αμερικανικός εθνικός ύμνος, φορούν μαύρο γάντι, υψώνουν το χέρι τους και σκύβουν το κεφάλι, χαιρετώντας με τον τρόπο που επίτασσε και το γνωστό κίνημα των Μαύρων Πανθήρων. Την ίδια ώρα, ο λευκός αργυρός Ολυμπιονίκης φορά ένα έμβλημα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, σε ένδειξη υποστήριξης προς τους συναθλητές του. Το αποτέλεσμα; Το κοινό τους γιουχάρει κατά την αποχώρησή τους και η Ολυμπιακή Επιτροπή τους αποπέμπει από τους Αγώνες. «Όταν κερδίζουμε, είμαστε Αμερικανοί αθλητές. Όταν χάνουμε, είμαστε απλώς νέγροι», δήλωσε αργότερα ο Smith, ενώ η φωτογραφία προστέθηκε στο οπτικό οπλοστάσιο ενάντια σε κάθε είδους ρατσισμό. 

Άλλη μία πρόσφατη φωτογραφία, που ωστόσο δεν υπολείπεται δύναμης και ικανότητας να παράγει ισχυρά συναισθήματα σε σύγκριση με τις παραπάνω, η εικόνα του σκύλου Leao προέρχεται από τη Βραζιλία και έχει ληφθεί περίπου ενάμιση χρόνο πριν. Το Ρίο Ντε Τζανέιρο θρηνεί, μετά από φονικές κατολισθήσεις. Σ’ αυτές βρήκε τραγικό θάνατο και το «αφεντικό» του Leao, και ο σκύλος, σε ένδειξη πιο πεισματικής πίστης και από άνθρωπο, αποδεικνύει γιατί το είδος του έχει τιτλοφορηθεί «καλύτερος φίλος μας»: Εδώ τον βλέπουμε να κάθεται επί δεύτερη συνεχόμενη ημέρα στον τάφο του ιδιοκτήτη του. 

Ένα τάγμα στρατιωτών παρελαύνει στην Βρετανική Κολούμπια, καθοδόν για το τρένο που θα τους πάει στο πεδίο μάχης. Ένα πεντάχρονο αγοράκι ξεφεύγει από το χέρι της μητέρας του και τρέχει προς έναν από τους στρατιώτες, φωνάζοντας τη φράση του τίτλου. Ολόκληρη η σειρά φαντάρων που φτάνει εντυπωσιακά μέχρι το τέρμα ενός φαινομενικά αέναου βάθους πεδίου, κοιτάζει ανέκφραστα, αλλά σίγουρα, ο καθένας τους πνίγει μέσα του το δικό του παράπονο, αφήνοντας πίσω το παιδί του. 

Ο Αυστραλός Scott Jones και η Καναδή φίλη του, Alex Thomas, βρίσκονται στο έδαφος και φιλιούνται παθιασμένα. Κι όλα αυτά, λίγο μετά από ένα χτύπημα αστυνομικού προς την κοπέλα με την ασπίδα του, που την έριξε στην άσφαλτο. Το περιστατικό συνέβη στον Καναδά, μετά την ήττα των Vancouver Canucks από τους Boston Bruins σε τελικό κυπέλλου. Οι δικοί μας χούλιγκαν σπάζουν βιτρίνες, οι δικοί τους… τον πάγο. 

Ένας ακόμη από τους φονικούς τυφώνες που πλήττουν την Αμερική έχει χτυπήσει την πολιτεία της Αλαμπάμα. Μια μητέρα αγκαλιάζει τον γιο της μπροστά στα συντρίμμια που κάποτε ήταν σπίτι τους και τον παρηγορεί για την ολική καταστροφή. Κι αν μια εικόνα είναι χίλιες λέξεις, όλες τους σε αυτή την περίπτωση, είναι κραυγές. 

Βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας του ’70, και το κωφό αγόρι με το όνομα Harold Whittles δέχεται ένα ακουστικό στο αφτί του. Την στιγμή του κλικ, βλέπουμε την έκφρασή του, όταν ακούει για πρώτη φορά. Πώς άραγε ακούγεται σε κάποιον το θρόισμα των φύλλων, όταν δεν έχει μέτρο σύγκρισης; Πόσο φρικιαστικός του φαίνεται ο θόρυβος ενός αυτοκινήτου και πόσο παράξενη ή εκκωφαντική η ίδια του η φωνή; Μόνο εκείνος γνωρίζει, και μας το μεταφέρει μέσα από αυτή την πολυσυζητημένη φωτογραφία. 

Είναι «τοπίο», αλλά ξεπερνά τα standards του όρου που είχε εφεύρει η ανθρωπότητα κατά τη λήψη της. Ο William Anders την τράβηξε, αλλά δεν ήταν φωτογράφος. Πρόκειται για την χαρακτηρισμένη ως «περιβαλλοντική φωτογραφία με την μεγαλύτερη επιρροή όλων των εποχών», καθώς δεν είναι τίποτα άλλο παρά η πρώτη πραγματική εντύπωση που σχημάτισε η ανθρωπότητα για την Γη. Τόσοι αιώνες θεωριών, τόσοι αφορισμένοι επιστήμονες που μίλησαν για την γαλάζια σφαίρα στην οποία ζούμε, κι όμως, μόλις το 1968, με αυτή τη λήψη του κοσμοναύτη του Apollo 8 μπόρεσε το ανθρώπινο γένος να δει από μακριά το «σπίτι» του. Το περιοδικό LIFE την έκανε εξώφυλλό της στην έκδοση με τίτλο «100 φωτογραφίες που άλλαξαν τον κόσμο» και εμείς μάθαμε λίγο καλύτερα… τον εαυτό μας. 

Ένας άνδρας από τη Βόρεια Κορέα γνέφει αποχαιρετώντας τον Νοτιοκορεάτη συγγενή του, ο οποίος κλαίει σε πρώτο πλάνο. Η σκηνή διαδραματίστηκε το φθινόπωρο του 2010 στο όρος Kumgang της Βόρειας Κορέας. Εκεί, 436 Νοτιοκορεάτες απέκτησαν πρόσβαση στην «γειτόνισσα» χώρα, για να περάσουν τρεις ημέρες με τους συγγενείς τους, τους οποίους είχαν να δουν από τον πόλεμο του 1950.