Κυβερνήσεις συνεργασίας: Τι πέτυχαν και γιατί απέτυχαν;

της Έλενας Μπούλια

Μπορεί στην ιστορική διαδρομή της νεώτερης Ελλάδας οι κυβερνήσεις συνεργασίας να μην ήταν λίγες, ωστόσο υπήρξαν όλες ιδιαίτερα βραχύβιες. Οι λόγοι; Ασυνεννοησία ανάμεσα στους πολιτικούς, εκλογικοί νόμοι που ευνοούν τον σχηματισμό μονοκομματικών κυβερνήσεων και, συχνότατα, Δημοκρατία αμφίβολης… Δημοκρατίας. Αναζητούμε τα πιθανά πλεονεκτήματα τέτοιων κυβερνήσεων, μέσα από μια ματιά στην ιστορία, και καταλήγουμε στο τι πραγματικά δεν πήγε καλά σε κάθε περίπτωση.

Μάιος 1877: Η πρώτη Οικουμενική Κυβέρνηση
Η πρώτη κυβέρνηση συνεργασίας στην Ελλάδα σχηματίστηκε στις 22 Μαΐου 1877, με πρωθυπουργό τον ναύαρχο Κωνσταντίνο Κανάρη και υπό την πίεση της κοινής γνώμης, η οποία ανησυχούσε για την τύχη των υπόδουλων Ελλήνων που ζούσαν σε εδάφη που άνηκαν ακόμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που τότε βρισκόταν σε πόλεμο με την Ρωσία. Σε εκείνη τη στιγμή χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά και ο όρος «Οικουμενική».

Στην κυβέρνηση αυτή συμμετείχαν όλες οι σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες της εποχής: Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, Χαρίλαος Τρικούπης, Θεόδωρος Δηλιγιάνης, Επαμεινώνδας Δεληγιώργης και Θρασύβουλος Ζαΐμης.

Η λύση της κυβέρνησης: Το πρόβλημα της κυβερνητικής αστάθειας λύθηκε με την κυβέρνηση αυτή, αλλά η πολιτική που ακολούθησε είχε προβλήματα. Ο Κουμουνδούρος ήθελε αύξηση των στρατιωτικών δαπανών, ενώ ο Δεληγιώργης ήθελε οικονομικές περιστολές. Εν τω μεταξύ, ο γηραιός Κανάρης πέθανε τον Σεπτέμβριο του 1877, αφήνοντας την κυβέρνηση ακέφαλη μέχρι τον Ιανουάριο του 1878, οπότε διαλύθηκε.

Νοέμβριος 1926: Η οικουμενική του Ζαΐμη
Στις εκλογές της 7ης Νοεμβρίου 1926 δεν αναδείχθηκε αυτοδύναμη κυβέρνηση, λόγω του εκλογικού νόμου της απλής αναλογικής. Έτσι τα τέσσερα πρώτα κόμματα, δύο «βενιζελικά» και δύο «αντιβενιζελικά» χρειάστηκε να συνεργαστούν με πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Στην Βουλή που δημιουργήθηκε είχε την πρώτη του παρουσία το ΚΚΕ, σε ρόλο αξιωματικής αντιπολίτευσης.

Η λύση της κυβέρνησης: Τα προβλήματα που είχε δημιουργήσει στην χώρα η μικρασιατική καταστροφή έδειξαν να παίρνουν τέλος με τη νέα αυτή κυβέρνηση που έδωσε ελπίδες για πολιτική σταθερότητα και ηρεμία. Ιδιαίτερα θετική ήταν η εφαρμογή, τον Ιούνιου του 1927, του νέου Συντάγματος, το οποίο σύμφωνα με επιφανείς συνταγματολόγους ήταν το πιο άρτιο και προοδευτικό που είχε μέχρι τότε η Ελλάδα.

Ωστόσο, από την πρώτη κιόλας ημέρα της λειτουργίας της δημιουργήθηκαν τριβές ανάμεσα στα μεγάλα κόμματα, λόγω κυρίως οικονομικών διαφωνιών, με αποτέλεσμα οι υπουργοί του Λαϊκού Κόμματος να αποχωρήσουν. Η κυβέρνηση διαλύθηκε τον Αύγουστο του 1927.

Οκτώβριος 1944: Κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» Παπανδρέου
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδα από τους Γερμανούς ξεκινά, ουσιαστικά, η παπανδρεϊκή εποχή. Η Κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου που ήταν εξόριστη κατά την διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, έχοντας αντικαταστήσει από τον Απρίλιο του 1944 την Κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου, κατέφθασε στην Ελλάδα στις 18 Οκτωβρίου του 1944. Στην κυβέρνηση αυτή συμμετείχαν και εκπρόσωποι του ΕΑΜ, οι οποίοι όμως αντέδρασαν όταν ο Γεώργιος Παπανδρέου ζήτησε την αποστράτευση των αντιστασιακών οργανώσεων.

Η λύση της κυβέρνησης: Εξαιτίας της παραπάνω απαίτησης του Παπανδρέου, οι υπουργοί του ΕΑΜ αποφάσισαν να αποχωρήσουν από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας τον Νοέμβριο του 1944. Ακολούθησαν τα αιματηρά Δεκεμβριανά, τα οποία οδήγησαν στην πτώση της κυβέρνησης τον Ιανουάριο του 1945.

Μάρτιος 1946-Ιανουάριος 1947: Οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές και η Επτακέφαλος Κυβέρνηση
Ξανά λόγω της απλής αναλογικής και του Εμφυλίου Πολέμου που μόλις είχε ξεσπάσει δεν σχηματίστηκε αυτοδύναμη κυβέρνηση στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946. Η ακυβερνησία διήρκησε μέχρι τον Ιανουάριο του 1947, οπότε εξωκοινοβουλευτικός πρωθυπουργός, σε μία κυβέρνηση συνασπισμού στην οποία συμμετείχαν όλα τα κόμματα της Βουλής, ορίστηκε ο τραπεζίτης Δημήτριος Μάξιμος. Για τον σχηματισμό αυτής της κυβέρνησης πίεσαν ιδιαίτερα οι «σύμμαχοι» Αμερικάνοι, οι οποίοι θεώρησαν ότι με την συσπείρωση του αστικού πολιτικού κόσμου θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί καλύτερα η κομμουνιστική απειλή.

Δεν είναι τυχαίο το όνομα Επτακέφαλος που δόθηκε στην κυβέρνηση: Αντιπρόεδροί της ήταν ο Κ. Τσαλδάρης και ο Σ. Βενιζέλος, υπουργός Εσωτερικών έγινε ο Γ. Παπανδρέου, υπουργός Δημοσίων Έργων ο Στ. Γονατάς, υπουργός Ναυτικών ο Π. Κανελλόπουλος και υπουργός Δημόσιας Τάξης ο Ν. Ζέρβας.

Η λύση της κυβέρνησης: Τον Φεβρουάριο του 1947 η Βρετανία αποσύρει τα στρατεύματά της από την Ελλάδα και λίγες ημέρες μετά ο Χάρι Τρούμαν εξαγγείλει το περίφημο Δόγμα του. Ωστόσο, ο Εθνικός Στρατός έχει αποτύχει να εκκαθαρίσει τους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού, κάτι που δυσαρεστεί του Αμερικανούς, οι οποίοι «ρίχνουν» την Κυβέρνηση Μαξίμου τον Αύγουστο του 1947.

Δεκέμβριος 1966: Η κυβέρνηση των αποστατών
Η περίοδος της Αποστασίας (των Ιουλιανών), αυτή με την εντονότερη ίσως πολιτική ανωμαλία από κάθε άλλη στην σύγχρονη Ελλάδα, τερματίζεται προσωρινά όταν μέλη της Ένωσης Κέντρου, μεταξύ των οποίων και ο Κ. Μητσοτάκης, παρά την αντίθεση του Γ. Παπανδρέου, σχηματίζουν μεταβατική κυβέρνηση με μέλη της ΕΡΕ (κόμμα του Κωνσταντίνου Καραμανλή με πρόεδρο τότε τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο). Κατά παράβαση του Συντάγματος του 1952 εντολή σχηματισμού για αυτή την κυβέρνηση δίνει ο βασιλιάς Κωνσταντίνος. Πρωθυπουργό γίνεται ο Ιωάννης Παρασκευόπουλος.

Η λύση της κυβέρνησης: Στις 3 Απριλίου του 1967 η ΕΡΕ «ρίχνει» την κυβέρνηση Παρασκευόπουλου και την πρωθυπουργία αναλαμβάνει ο Κανελλόπουλος, με σκοπό να οδηγήσει την χώρα σε εκλογές, στις 31 Μαΐου 1967. Τον πρόλαβε, όμως, το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου.

Ιούλιος 1974: Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας
Μετά την πτώση της Χούντας, στις 23 Ιουλίου 1974, με πρωθυπουργό των Κωνσταντίνο Καραμανλή σχηματίζεται η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας (ονομάστηκε και κυβέρνηση «εκτάκτου ανάγκης»). Σε αυτήν συμμετέχουν πολιτικοί από την προδικτατορική ΕΡΕ, από την Ένωση Κέντρου, αλλά και προσωπικότητες από τον αντιδικτατορικό αγώνα.

Η λύση της κυβέρνησης: Η κυβέρνηση προετοιμάζει την χώρα για εκλογές, τις οποίες ορίζει για τις 21 Νοεμβρίου 1974. Μετά από παραιτήσεις υπουργών και αντικατάστασή τους από υπηρεσιακούς υπουργούς, της απολύτου εμπιστοσύνης του Πρωθυπουργού, οι εκλογές τελικά λαμβάνουν χώρα στις 17 Νοεμβρίου 1974, οπότε αυτοδύναμο κόμμα αναδεικνύεται η νεοϊδρυθείσα Νέα Δημοκρατία, με πρωθυπουργό των Κ. Καραμανλή.

Ιούνιος 1989: Συγκυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας - Συνασπισμού
Στις εκλογές της 18ης Ιουνίου 1989, η Νέα Δημοκρατία, παρότι λαμβάνει περίπου το 45% των ψήφων, δεν εξασφαλίζει αυτοδυναμία, λόγω του εκλογικού νόμου που προσέγγιζε την απλή αναλογική. Εκείνο το διάστημα το σκάνδαλο Κοσκωτά, με το οποίο συνδέεται το ΠΑΣΟΚ, έχει συγκλονίσει την χώρα και ο λαός απαιτεί κάθαρση. Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης προτείνει στους ηγέτες της Αριστεράς, Χαρίλαο Φλωράκη και Λεωνίδα Κύρκο, σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας, μεταξύ Νέας Δημοκρατίας και Συνασπισμού, με πρωθυπουργό τον Τζαννή Τζαννετάκη. Σκοπός του νέου κυβερνητικού σχήματος είναι να ξεκαθαρίσει το ζήτημα των σκανδάλων και να προετοιμαστούν νέες εκλογές, βάσει του ισχύοντος εκλογικού νόμου. Ο Α. Παπανδρέου, πράγματι, παραπέμπεται στο Ειδικό Δικαστήριο, με απόφαση της Βουλής, και αθωώνεται.

Η λύση της κυβέρνησης: Αφού ολοκληρώνονται οι διαδικασίες παραπομπών σε δίκες, προκηρύσσονται εκλογές για τις 5 Νοεμβρίου 1989, οπότε η συγκυβέρνηση Ν.Δ.-Συνασπισμού λαμβάνει τέλος.

Νοέμβριος 1989: Κυβέρνηση Ζολώτα
Οι τελευταίες εκλογές πάλι δεν σχηματίζουν αυτοδύναμη κυβέρνηση για τους ίδιους με τους παραπάνω λόγους, παρά την πλειοψηφία της Νέας Δημοκρατίας, οπότε δημιουργείται οικουμενική κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον αειθαλή Ξενοφώντα Ζολώτα και συνεργαζόμενα κόμματα το ΠΑΣΟΚ και τον Συνασπισμό, στον οποίο συμμετείχε τότε και το ΚΚΕ.

Η λύση της κυβέρνησης: Τα τρία παραπάνω κόμματα είχαν ψηφιστεί τότε από το 98% των Ελλήνων, ωστόσο ο λαός εξεπλάγη από την συνεργασία Μητσοτάκη-Παπανδρέου –ο πρώτος κατηγορούσε μέχρι τότε τον δεύτερο ως κλέφτη. Το νέο κυβερνητικό σχήμα δεν θα αντέξει παρά μερικούς μήνες, αφού εξ αρχής υπονομεύεται από τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, ο οποίος επιθυμεί αυτοδυναμία για το κόμμα του. Το ίδιο διάστημα πραγματοποιείται και η διάσπαση του ΚΚΕ και της ΚΝΕ.

Η οικουμενική καταρρέει τον Απρίλιο του 1990, οπότε πραγματοποιούνται εκλογές. Στις εκλογές αυτές η Νέα Δημοκρατία για να κατακτήσει την αυτοδυναμία χρειάζεται την προσχώρηση ενός μόνο βουλευτή στο κόμμα της –αυτός θα είναι ο Θεόδωρος Κατσίκης, με τον οποίον σχηματίζεται ο «μαγικός» αριθμός 151, και ο Κ.Μητσοτάκης γίνεται πρωθυπουργός.