Επιτάφιος: Τόποι, έθιμα και παραδόσεις

Το Πάσχα είναι μια από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές γιορτές του Χριστιανισμού, σε ανάμνηση του θανάτου και της Αναστάσεως του Χριστού. Όμως, όπως συμβαίνει και με άλλες θρησκευτικές γιορτές, προϋπήρχε του γεγονότος το οποίο γιορτάζεται, καθώς ο άνθρωπος από αρχαιοτάτων χρόνων έτεινε να συνδυάζει τις επιταγές από την έλευση μιας νέας θρησκείας με τα έθιμα και τις παραδόσεις του.

Έτσι, το Πάσχα αρχικά αποτελούσε εβραϊκή γιορτή (προέρχεται από το εβραϊκό πεσάχ = διάβαση) που συνδεόταν με τη βιβλική αφήγηση της απελευθερώσεως των Ισραηλιτών από την αιγυπτιακή αιχμαλωσία.

Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι το Πάσχα ήταν μια γεωργική γιορτή, που συνδυαζόταν με διάφορες τελετουργίες, από τη θυσία ενός αρνιού, τα κόκαλα του οποίου δεν έπρεπε να σπάσουν, από το άζυμο ψωμί που τρωγόταν με το κρέας του αρνιού και πικρά χόρτα.

Σήμερα, οι χριστιανοί γιορτάζουν την ανάσταση του Σωτήρα και τη διάβαση από το θάνατο στη ζωή. Η αντίστοιχη ελληνική λέξη για το Πάσχα είναι Λαμπρή, διότι η ημέρα της ανάστασης του Χριστού είναι λαμπρή μέρα.

Ωστόσο, πριν τη λύτρωση της Ανάστασης μεσολαβεί η Μεγάλη Εβδομάδα, κατά την οποία αναβιώνονται τα πάθη του Ιησού. Κάποιες από τις κορυφαίες στιγμές της Μεγάλης Εβδομάδας συνδέονται με τον Επιτάφιο, με τη Μεγάλη Παρασκευή να αποτελεί για τους χριστιανούς την πιο "θλιμμένη" ημέρα του χρόνου, ημέρα απόλυτης αργίας και νηστείας.

Τη Μεγάλη Πέμπτη, οι νοικοκυρές κατά παράδοση ετοιμάζουν τα τσουρέκια και βάφουν τα κόκκινα αβγά. Το αβγό συμβολίζει από την αρχαιότητα την ανανέωση της ζωής και το κόκκινο χρώμα, το αίμα του Χριστού.

Παλιότερα συνήθιζαν να τοποθετούν το πρώτο κόκκινο αβγό στο εικονοστάσι του σπιτιού για να ξορκίζουν το κακό. Σε κάποια χωριά, πάλι, σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μικρών αρνιών με την κόκκινη μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο των αβγών. Συνήθιζαν επίσης να φυλάσσουν μία από τις κουλούρες της Μεγάλης Πέμπτης στο εικονοστάσι για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια.

Την πιο ιερή μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας αποτελεί η Παρασκευή, μέρα κορύφωσης του θείου δράματος με την Αποκαθήλωση από το σταυρό και την Ταφή του Χριστού. Λόγω του πένθους της ημέρας οι νοικοκυρές δεν ασχολούνται με τις δουλειές του σπιτιού, αποφεύγοντας ακόμη και το μαγείρεμα. Με λουλούδια που μαζεύουν ή αγοράζουν, οι γυναίκες πηγαίνουν στις εκκλησίες και στολίζουν τον Επιτάφιο. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται στις εκκλησίες αναπαράσταση της ταφής του Χριστού, ενώ εντός της ημέρας οι πιστοί προσκυνάνε τον Επιτάφιο και τα παιδιά περνάνε από κάτω "για να τους πιάσει η χάρη".

Σύμφωνα με την παράδοση, όταν σταυρώθηκε ο Χριστός, η Παναγία καθόταν στην παρηγοριά, στο τραπέζι που γίνεται μετά τις κηδείες. Πέρασε μια καλογριά την είδε και σχολίασε: "Ποιος είδε γιο στο σταυρό και μάνα στο τραπέζι." Η Παναγία ακούγοντας την της είπε: "Σύρε, μάνα Καλή, μήτε να ψάλλεσαι, μήτε να λειτουργιέσαι. Αν κρεμασθώ εγώ, θα κρεμασθούν μανάδες κι αν πνιγώ εγώ, θα πνιγούν μανάδες. Μονάχα κάθομαι για να παρηγορηθούν όλες οι μανάδες". Η μάνα Καλή έφυγε μετανιωμένη και λυπημένη και γι αυτό, ενώ υπάρχει Αγία Καλή δεν λειτουργιέται. Αυτή η παράδοση ζωντανεύει κάθε Μεγάλη Παρασκευή.

Τη Μεγάλη Παρασκευή πολλοί πίνουν ξύδι, ενώ στην Κρήτη, βράζουν σαλιγκάρια και πίνουν το ζουμί τους, που είναι ιδιαίτερα πικρό. Στην Κορώνη δεν βάζουν τίποτα στο στόμα τους. Επίσης, σε πολλά χωριά οι άντρες δεν ασχολούνται με μαστορέματα και ιδιαίτερα με καρφώματα που παραπέμπουν στον τρόπο θανάτου του Χριστού. "Μάστορης-ξεμάστορης καρφί δεν εκάρφωνε", λέει η λαϊκή παροιμία.

Το βράδυ γίνεται η περιφορά του Επιταφίου. Σε μερικά μέρη, την ώρα εκείνη, ανάβουν φωτιές και "καίνε τον Ιούδα". Οι γυναίκες στο Μελιγαλά, άναβαν μπροστά στην πόρτα τους από νωρίς κληματόβεργες και όταν ήταν να περάσει ο Επιτάφιος, έριχναν στη θράκα μοσχολίβανο.

Στις Σέρρες έβαζαν μπροστά στην πόρτα τους, πάνω σε ένα τραπέζι, την εικόνα του Χριστού, στολισμένη με λουλούδια και δίπλα άναβαν κεριά και λιβάνι. Μέσα σε ένα πιάτο είχαν φυτεμένη φακή ή κριθάρι που μόλις είχε αρχίσει να βγαίνει. Παρόμοια φυτά τοποθετούσαν και οι γυναίκες στην αρχαιότητα, στη γιορτή του Άδωνι. Το έθιμο "των Αδώνιδος κήπων". Σε νεκροκρέβατο, τοποθετούσαν το κέρινο ομοίωμα του πρόωρα χαμένου Άδωνι και μέσα σε αγγεία είχαν φυτά που πολύ γρήγορα βλάσταιναν αλλά και το ίδιο γρήγορα μαραίνονταν, όπως εκείνος και η άνοιξη την οποία εκπροσωπούσε.

Στη Μυτιλήνη, αν τελειώσει η περιφορά, "αρπάζουν" τα λουλούδια, γιατί πιστεύουν πως κλεμμένα έχουν πιο θαυματουργές ιδιότητες. Τα "Χριστολούλουδα" τα φυλάνε για το καλό. Με αυτά γιατρεύουν τον πονοκέφαλο, τα κάνουν φυλαχτά και με αυτά γαληνεύουν τη θάλασσα όσοι ταξιδεύουν, σύμφωνα με την παράδοση.

Στην Ύδρα υπάρχει το "έθιμο της δέησης". Ο Επιτάφιος της συνοικίας Καμίνι μπαίνει στη θάλασσα και διαβάζεται η Ακολουθία του Επιταφίου, δημιουργώντας μία ατμόσφαιρα κατανυκτική. Αυτό γίνεται για να ευλογηθούν τα νερά και να γίνει δέηση υπέρ των ναυτικών που ταξιδεύουν, για ήσυχα ταξίδια και καλό γυρισμό.

Στην Αθήνα, παλαιότερα, σκούπιζαν από νωρίς και κατάβρεχαν τους δρόμους για να περάσει ο Επιτάφιος και όταν πλησίαζε, έβγαιναν όλοι στις πόρτες τους με ένα κεραμίδι που είχε κάρβουνο αναμμένο και λιβάνι.

Στη Νάξο, δεν φιλάνε τη Μεγάλη Παρασκευή, γιατί με το φιλί του πρόδωσε ο Ιούδας το Χριστό, ενώ δεν σφάζουν, «για το αίμα του Χριστού». Στην Πάτμο, το νησί της Αποκαλύψεως, τελείται η μεγαλοπρεπής θρησκευτική τελετή του Ιερού Νιπτήρα το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης που βασίζεται στην Καινή Διαθήκη. Παραπέμπει σε αντίστοιχα βυζαντινά έθιμα και καθιερώθηκε, κατά την παράδοση στις αρχές του 17ου αιώνα (περίοδος Τουρκοκρατίας) ως αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου.

Στην Αμοργό, τη Μεγάλη Παρασκευή το απόγευμα προσφέρονται ψωμί, ελιές και νηστίσιμα γλυκά σε κατοίκους και επισκέπτες. Το ίδιο βράδυ, κατά την περιφορά του Επιταφίου στα χωριά, οι γυναίκες, από τις πόρτες και τα παράθυρα των σπιτιών, ραίνουν τον κόσμο με κολόνιες και αρώματα.

Στην Τήνο τη Μεγάλη Παρασκευή, όλοι οι επιτάφιοι μαζί και των καθολικών συναντώνται στην Εξέδρα της Χώρας (τελευταίος φτάνει αυτός της Παναγίας της Τήνου), ψάλλουν για λίγο μαζί και συνεχίζουν οι καθένας την πένθιμη πορεία του προς τους δρόμους της εκάστοτε ενορίας. Ο Επιτάφιος του Αγίου Νικολάου της Τήνου μπαίνει επίσης στη θάλασσα και το όλο σκηνικό που δημιουργούν οι πυρσοί, ο φλεγόμενος σταυρός, οι σειρήνες από τα πλοία, οι ψαλμωδίες και οι χιλιάδες πιστοί που παρακολουθούν είναι πολύ όμορφο. Το «έθιμο» του επιταφίου στη θάλασσα είναι πρόσφατο (από τα μέσα της δεκαετίας του '80 - όταν πνίγηκε ένας πολύ αγαπητός νεαρός).

Στη Μάρπησσα της Πάρου, το βράδυ της Μ. Παρασκευής μέσα σε ατμόσφαιρα κατάνυξης, οι επισκέπτες βιώνουν τα πάθη του Κυρίου. Κατά μήκος της περιφοράς του Επιταφίου και σε χαρακτηριστικά σημεία λαμβάνουν χώρα σκηνές από την ζωή και τα πάθη του Χριστού. Σ’ αυτές συμμετέχουν νέοι, νέες και παιδιά ντυμένα με ρούχα της εποχής του Χριστού. Το γενικό κλίμα συγκίνησης και κατάνυξης μεταφέρει τους πιστούς εύκολα στην ανάσταση του Λαζάρου, στην είσοδο στα Ιεροσόλυμα, στην μετάνοια της Μαγδαληνής, στον Μυστικό δείπνο, στην προσευχή στο όρος των ελαιών, στον Πόντιο Πιλάτο, στην ανάβαση στον Γολγοθά, στην κρεμάλα του Ιούδα, στην Σταύρωση, στην Αποκαθήλωση και τον Επιτάφιο του Χριστού.