Σταυρόλεξα: Η τέχνη της δημιουργίας... οριζοντίως και καθέτως

της Ηρώς Κουνάδη

Πάρτε ένα χαρτί με τετραγωνάκια, αρχίστε να γράφετε λέξεις που διασταυρώνονται μεταξύ τους, και μετά βρείτε λόγια να τις περιγράφουν, ώστε να μπορεί ο λύτης σας να τις μαντέψει. Ακούγεται εύκολο; Είναι μέχρι να το δοκιμάσετε. Ο Τηλέμαχος Κατωπόδης, που φτιάχνει σταυρόλεξα για περιοδικά από το 1982 μέχρι σήμερα, και η Αννίτα Φασιανού, η οποία ασχολείται με την αρχισυνταξία και την επιμέλεια ύλης σε δύο περιοδικά σταυρόλεξων, και επίσης σχεδιάζει η ίδια σταυρόλεξα, μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά ενός επαγγέλματος, που είναι πρωτίστως τέχνη.

Η αρχή είναι το ήμισυ του παντός

«Ξεκίνησα τυχαία» λέει ο κ. Κατωπόδης. «Σπάνια έλυνα σταυρόλεξα. Δούλευα ως συντάκτης σε περιοδικά, και απλά έτυχε να αναλάβω και την ανάπτυξη των σταυρόλεξων». Δικές του δημιουργίες πιθανότατα σας έχουν… παιδέψει, σε περιοδικά όπως ο Γρίφος –όπου εργαζόταν μέχρι και πριν από ενάμιση χρόνο– τα Σκανδιναβικά Γίγας και οι Γρίφοι Τσέπης.

Αντίθετα, η κ. Φασιανού, η οποία επιμελείται τα περιοδικά Σκανδιναβικά για Όλους και Σταυρόλεξα και Γρίφοι Τσέπης, λέει: «Ήμουν φαν των σταυρολέξων, ιδίως της καλοκαιρινής επίλυσης δίπλα στη θάλασσα. Ας πούμε λοιπόν ότι ξεκίνησα από χόμπι... Αν και για να πω την αλήθεια το είχα από μικρή το μικρόβιο. Έφτιαχνα κουίζ, puzzle και επιτραπέζια μόνη μου. To πρώτο μου σταυρόλεξο το έφτιαξα για μία σχολική εφημερίδα στην τετάρτη δημοτικού αν θυμάμαι καλά».

Πώς ξεκινάς λοιπόν να φτιάξεις ένα σταυρόλεξο; «Υπάρχουν διάφοροι τρόποι... Έχει να κάνει με το ύφος του περιοδικού, το στυλ του σταυρολέξου, κατά πόσο θέλουμε να είναι δύσκολοι οι ορισμοί. Αν είναι θεματικό γίνεται ακόμη πιο δύσκολο. Πρέπει ο κάθε συντάκτης να προσέχει το πώς φτιάχνει τη μακέτα... θέλει μελέτη, δεν είναι απλά κουτάκια που γεμίζουν. Αν δείτε σταυρόλεξο ενός συντάκτη που έχει 30 χρόνια στο χώρο σε σύγκριση με κάποιου νεότερου, θα καταλάβετε τη διαφορά. Ένας δεινός λύτης πιστεύω ότι είναι σε θέση να δημιουργήσει και ο ίδιος ενδιαφέροντα σταυρόλεξα. Οι περισσότεροι συντάκτες το κάνουν από μεράκι για τη γλώσσα και τη γνώση» εξηγεί η κ. Φασιανού.

«Παίρνεις ένα τετραγωνισμένο χαρτί, με τα ανάλογα τετράγωνα, και αρχίζεις να συμπληρώνεις λέξεις, από πάνω αριστερά προς τα κάτω δεξιά» απαντά πιο λακωνικά στην ερώτηση περί ξεκινήματος ο κ. Κατωπόδης. Τους ορισμούς θα τους αναζητήσεις μετά –στο δύσκολο κομμάτι.

Οι κανόνες του παιχνιδιού
 
Το να αρχίσεις, βέβαια, να γράφεις τυχαίες λέξεις σε ένα κομμάτι χαρτί δεν είναι τόσο απλό όσο ακούγεται. Τα εξειδικευμένα περιοδικά, αυτά δηλαδή που δημοσιεύουν αποκλειστικά και μόνο σταυρόλεξα, θέτουν ορισμένους περιορισμούς και κανόνες, οι οποίοι πρέπει να τηρούνται για να είναι «σωστό» το σταυρόλεξο. Για παράδειγμα, σε ένα σταυρόλεξο με 150 ή περισσότερα τετράγωνα, η αναλογία λευκών και μαύρων τετραγώνων είναι αυστηρά 7 προς 1. Ένα καλό σταυρόλεξο, επίσης, δεν πρέπει να έχει νεκρά γράμματα –τα οποία βρίσκονται ανάμεσα σε δύο μαύρα τετράγωνα και δεν διασταυρώνονται με άλλα– ούτε λέξεις στη γενική ή την αιτιατική.

«Ένας ακόμη κανόνας για να είναι σωστό το σταυρόλεξο, είναι να αποτελείται κατά 70-80% από λέξεις –οι εγκυκλοπαιδικές γνώσεις και τα κύρια ονόματα να περιορίζονται στο 20-30%» λέει ο κ. Κατωπόδης. Υπάρχει, βέβαια, πάντα η εξαίρεση των «ειδικών» σταυρόλεξων –κινηματογραφικών, γεωγραφικών, βιογραφικών κλπ– σε αυτόν τον κανόνα.

Στα δύσκολα σε θέλω…
 
«Ένα εύκολο σταυρόλεξο είναι εκείνο που έχει εύκολες λέξεις. Ένα δύσκολο σταυρόλεξο, για να είναι καλό, πρέπει να έχει σπάνιες λέξεις, όχι ονόματα και εγκυκλοπαιδικές γνώσεις» εξηγεί ο κ. Κατωπόδης.

«Η μεγαλύτερη, όμως δυσκολία που συναντά κανείς είναι να βρει καλούς ορισμούς, ορισμούς που να είναι έξυπνοι και να τραβούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Το να βρεις τις λέξεις για να γεμίσεις το σταυρόλεξο είναι εύκολο, και με την εμπειρία γίνεται ολοένα και ευκολότερο. Ο δημιουργός σταυρόλεξων έχει ούτως ή άλλως στο μυαλό του περισσότερες λέξεις από τον μέσο άνθρωπο –επειδή ασχολείται, όχι επειδή είναι εξυπνότερος. Η πρόκληση, επομένως, βρίσκεται στο να περιγράψεις αυτές τις λέξεις. Για παράδειγμα, η ρέντα είναι η εύνοια της τύχης, αλλά αυτός είναι ένας βαρετός ορισμός. Το «την επιδιώκει ο χαρτοπαίκτης» είναι ένας πιο ελεύθερος, και ταυτόχρονα πιο ενδιαφέρων, ορισμός».

«Δεν θα πρέπει να γίνεται κατάχρηση της καθαρεύουσας» συμπληρώνει η κ. Φασιανού. «Χρειάζεται, επίσης, προσοχή ώστε να μην ανακυκλώνονται οι ίδιες λέξεις. Βασικό συστατικό της ποιότητας σε ένα σταυρόλεξο είναι οι ορισμοί του. Απαιτούν σαφήνεια, κυριολεξία, ορθότητα περιγραφής και διατύπωσης. Πρέπει, επίσης, οι ορισμοί να είναι λιτοί, έξυπνοι και γιατί όχι χιουμοριστικοί όπου δίνεται η δυνατότητα. Εννοείται, να μην υπάρχουν λάθη ορθογραφικά ή συντακτικά! Προδίδεται και εδώ ο καλλιτέχνης-κατασκευαστής από το ύφος του».

Όσα φέρνει η ώρα
 
Πόση ώρα χρειάζεται για τη δημιουργία ενός σταυρόλεξου; Ο κ. Κατωπόδης λέει ότι δεν υπάρχει κανόνας σε αυτό. «Ένα σταυρόλεξο εκατό τετραγώνων μπορεί να πάρει σε έναν έμπειρο δημιουργό δέκα με δεκαπέντε λεπτά. Κάποιος που ξεκινά τώρα μπορεί να χρειαστεί μιάμιση ή δύο ώρες. Και τέλος κάποια σταυρόλεξα δεν τελειώνουν ποτέ. Επειδή οι λέξεις οδηγούν το σταυρόλεξο, είναι πολύ πιθανό να αποδειχτεί ότι δεν διασταυρώνονται εύκολα, άρα το σταυρόλεξο δεν προχωρά. Εκεί το καλύτερο που έχεις να κάνεις είναι να το σκίσεις και να ξεκινήσεις από την αρχή» καταλήγει.

«Ο χρόνος που χρειάζεται για να ολοκληρωθεί ένα σταυρόλεξο εξαρτάται από τη δυσκολία και τις ιδιαιτερότητές του», συμφωνεί και η κ. Φασιανού. «Έχει να κάνει με το μέγεθος, αλλά και με τους ορισμούς που θα βάλεις μέσα. Μπορεί να πάρει από λίγα λεπτά μέχρι και ώρες. Φαντάσου πόσες πηγές πρέπει να ψάξει κανείς για να διασταυρώσει αυτά που γράφει. Όταν, δε, πρόκειται για να ένα θεματικό π.χ. ιστορικό, γεωγραφικό ή ακόμη και αθλητικό σταυρόλεξο, νιώθεις σαν να κάνεις ανασκαφή».

Το σταυρόλεξο στην εποχή του internet

Παρ’ όλο που θα μπορούσε κανείς να στοιχηματίσει για το αντίθετο, τα περισσότερα από τα σταυρόλεξα που λύνουμε φτιάχνονται –ακόμα– στο χέρι, και όχι στους έξυπνους υπολογιστές της Nappa Valley. «Υπάρχουν, βέβαια, προγράμματα υπολογιστών για την κατασκευή σταυρόλεξων, αλλά το αποτέλεσμα της μηχανής δεν έχει σε καμία περίπτωση τη σπιρτάδα του χεριού» λέει ο κ. Κατωπόδης. Άλλωστε, αυτά τα προγράμματα είναι ξενόγλωσσα, κυρίως αγγλικά, οπότε το αποτέλεσμα είναι ουσιαστικά η μετάφραση ενός ήδη βαρετού σταυρόλεξου.

Πόσο δημοφιλή είναι, όμως, τα σταυρόλεξα στην εποχή του internet, και για πόσο καιρό θα συνεχίσουμε να μετράμε τετράγωνα, σε έναν κόσμο που τρέχει ολοένα και περισσότερο; Ο κ. Κατωπόδης εμφανίζεται αισιόδοξος. «Πρόκειται για έναν οικονομικό τρόπο ψυχαγωγίας, οπότε δεν έχει πληγεί όσο θα περίμενε κανείς από την πτώση των πωλήσεων των περιοδικών. Άλλωστε, όσοι μάθουν να λύνουν σταυρόλεξα, το κάνουν σε όλη τους τη ζωή» λέει χαμογελώντας.

«Το σταυρόλεξο μπορεί να δώσει γνώση, αλλά και να σε χαλαρώσει. Κάνω επανάληψη σε κάτι που ήδη γνωρίζω, μαθαίνω κάτι διαφορετικό που μπορεί να μην έμπαινα στον κόπο να το ψάξω μόνη μου. Πολλές φορές έχω πιάσει τον εαυτό μου να γελά με ωραία δοσμένους ορισμούς» λέει η κ. Φασιανού.

«Μπορεί να νομίζουν αρκετοί ότι το σταυρόλεξο είναι για τους μεγαλύτερους σε ηλικία... Κι όμως στην παραλία το καλοκαίρι εκτός από τα περιοδικά κους-κους και τις εφημερίδες, θα δείτε και τη νεολαία να σταυρολύνει. Ακόμη και παρέα 3-4 άτομα να προσπαθούν μαζί να το τελειώσουν. Παιδάκια με μαμάδες... ρωτάνε για να μάθουν νέες λέξεις... η θεία στο διπλανό τραπεζάκι δεν θα ξέρει τον εικονιζόμενο και θα ρωτήσει τα ανίψια... στο μετρό βλέπω τόσο κόσμο με περιοδικά στο χέρι... Το σταυρόλεξο είναι για όλες τις ηλικίες».