Τα παιδιά του ελληνικού Εμφυλίου: «Ανθρώπινη» ιστορία

Τα μυστικά που φυλά η δεκαετία του 1940 από την ελληνική και την διεθνή βιβλιογραφία όλο και λιγοστεύουν. Τα "Παιδιά του Ελληνικού Εμφυλίου- πρόσφυγες και πολιτική της μνήμης", που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, έχει θέμα του ένα από αυτά: τις μετατοπίσεις παιδιών κατά τη διάρκεια του εμφυλίου του ’46-’49.

Κατά τη διάρκεια του Eμφυλίου πολέμου, οι αριστεροί είχαν υπό τον έλεγχό τους μεγάλα τμήματα της βορειοδυτικής Ελλάδας. Ενώ ο εθνικός στρατός βομβάρδιζε τις περιοχές αυτές από ξηρά και από αέρα οι αντάρτες στρατολογούσαν ντόπιο πληθυσμό, τόσο ελληνόφωνο όσο και σλαβόφωνο. Σε αυτές τις συνθήκες και τα δύο στρατόπεδα φρόντισαν να «εξασφαλίσουν» τον παιδικό πληθυσμό, επικαλούμενα τον «άλλο κίνδυνο».

Η πλευρά των κομμουνιστών φυγάδευε τα παιδιά στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες «για να τα προστατέψει από τους βομβαρδισμούς» όπου τα περισσότερα έμειναν για δεκαετίες και επέστρεψαν μετά το 1981- 1982. Από την απέναντι πλευρά η Βασίλισσα Φρειδερίκη, «η μητέρα», φρόντισε να κατασκευαστούν οι λεγόμενες Παιδοπόλεις, ως καταφύγιο από την «κομμουνιστική αρπαγή». Σαν αποτέλεσμα των κινήσεων αυτών, περίπου 40.000 παιδιά βρέθηκαν ξεριζωμένα, σε ένα νέο περιβάλλον, χωρίς τους γονείς τους και υποκείμενα σε πολιτική κατήχηση.

Η εμπειρία αυτή, μια από τις πιο αμφιλεγόμενες της περιόδου, διήρκεσε από λίγα χρόνια ως… λίγες δεκαετίες και σημάδεψε ανεξίτηλα τους μετέπειτα ενήλικες.

Με επαγγελματισμό αλλά και αγάπη οι Μπούσχοτεν και Ντάνφορθ συγκέντρωσαν αφηγήσεις και μαρτυρίες των «παιδιών» αυτών για τη ζωή τους στο ανατολικό μπλοκ ή στα κτιριακά συγκροτήματα της βασίλισσας. Μέσα από τις μαρτυρίες αυτές, ανασυντίθεται μία από τις πιο μαύρες πτυχές του ελληνικού Εμφυλίου. Ταυτόχρονα, πέρα από την τραυματική αναχώρηση, το βιβλίο παρακολουθεί και την διαμόρφωση της ταυτότητας του έλληνα πρόσφυγα, αλλά και την περιπλοκή με τους πραγματικούς εκδιωχθέντες: τους σλαβόφωνους μακεδόνες, στους οποίους δεν επιτράπηκε ποτέ να επιστρέψουν στα χωριά τους στην βορειοελληνική Μακεδονία.

Αρκετοί θα θελήσουν να διαβάσουν τα «Παιδιά του Ελληνικού Εμφυλίου» για να μάθουν την «αλήθεια»: Έστειλαν οι γονείς με την θέλησή τους τα παιδιά τους στο εξωτερικό και στις παιδοπόλεις ή εξαναγκάστηκαν από την κάθε πλευρά; Είναι τελικά μια ερώτηση διχαστική που δεν έχει εύκολες απαντήσεις και δεν προσφέρει στην ουσιώδη κατανόηση των ιστορικών συνθηκών. Και αυτό αναδεικνύεται θαυμάσια από τον τρόπο που χειρίζονται το υλικό τους οι συγγραφείς και από τον τρόπο με τον οποίο επιχειρούν να κλείσουν τραύματα της αντιπαράθεσης που- στο μυαλό ορισμένων- καλά κρατεί. Οι ίσες προσεγγίσεις των δύο πλευρών, φωτίζουν όσα έχουν σημασία.

Έτσι, το βιβλίο συνθέτει τις δύο περιπτώσεις απομάκρυνσης των παιδιών από τα σπίτια τους όχι για να «συμψηφίσει» τα δεινά που προκάλεσαν η μία και η άλλη πλευρά, αλλά για να εξετάσει την ποιότητα της μνήμης και τους τρόπους με τους οποίους αυτή σχηματίστηκε. Το εντυπωσιακό είναι πως, πέρα από ιδεολογικούς χρωματισμούς που μπορεί να επιβιώνουν ακόμη και σήμερα, πολλές μνήμες είναι κοινές και πολλά ίχνη του χρόνου μοιάζουν σε όλες τις περιπτώσεις παιδιών.

Ανάμεσα στις λεγόμενες «ανθρωπιστικές επιστήμες» τα σύνορα γίνονται όλο και λιγότερο ορατά, ειδικά όταν πρόκειται για μελέτες που εξετάζουν την κοινωνική πλευρά της ιστορίας και όχι τα μεγάλα γεγονότα και τις περιπέτειες των ηγετών. Τα "Παιδιά του Εμφυλίου πολέμου" είναι μια από αυτές τις δουλειές που στέκεται στο όριο δύο ή και τριών επιστημονικοτήτων, αντλώντας στοιχεία και ερμηνείες τόσο από την κοινωνική ανθρωπολογία και την εθνολογία, όσο και από την ιστορία. Το αποτέλεσμα είναι ένα βιβλίο με αναμφισβήτητο ιστορικό ενδιαφέρον, το οποίο συντίθεται από μια σε βάθος και ουσιαστική ανθρωπολογική έρευνα με εθνολογική προσέγγιση. Είναι μια προσπάθεια όχι να απαριθμηθούν, αλλά να ερμηνευθούν τα γεγονότα και, κυρίως, ο τρόπος με τον οποίο αυτά επηρεάζουν τις ζωές των απλών ανθρώπων. Στα τελευταία κεφάλαια αναπτύσσεται η έννοια των κοινοτήτων μνήμης, και της σχέσης των προσωπικών αναμνήσεων με τις κυρίαρχες οπτικές.

Είναι μια από τις κύριες, «νέες» για τους πολλούς, λειτουργίες που θα πρέπει να επιτελεί η ιστορία για να έχει νόημα και στο μέλλον.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου δίνεται το ιστορικό πλαίσιο των γεγονότων, στο δεύτερο φιλοξενούνται οι μαρτυρίες και από τις δύο πλευρές, δηλαδή και παιδιών που έφυγαν στις σοσιαλιστικές δημοκρατίες και παιδιών που έμειναν στις παιδοπόλεις, ενώ στο τρίτο επιχειρείται η ανθρωπολογική ερμηνεία, όπου ψηλαφείται η έννοια της προσφυγιάς, μαζί με εκείνη της εστίας.

«Τα Παιδιά του Ελληνικού Εμφυλίου» είναι μια εξαιρετική δουλειά που απευθύνεται πρώτιστα στην επιστημονική κοινότητα, αλλά που σίγουρα θα ανταμείψει όποιον σοβαρό αναγνώστη ασχοληθεί μαζί της.

Δημήτρης Γλύστρας