Χρονοκαταφύγιο: Ένα μυθιστόρημα για την ασθένεια του καιρού μας

της Ηρώς Κουνάδη

Όταν θυμάσαι, κρατάς το παρελθόν παράμερα. Σαν να έχεις ανάψει μια φωτιά μέσα σε ένα σκοτεινό δάσος. Γύρω παραμονεύουν δαίμονες και λύκοι, άγρια ζώα από το παρελθόν στενεύουν τον κύκλο, ακόμα όμως δεν τολμούν να περάσουν τα όρια. Η αλληγορία είναι απλή. Όταν καίει η φωτιά της μνήμης, ο κύριος είσαι εσύ. Όταν αρχίσει να σβήνει, το ουρλιαχτό θα αυξηθεί και τα θηρία θα πλησιάσουν όλο και πιο πολύ. Η αγέλη του παρελθόντος. Όσο λιγότερη η μνήμη, τόσο περισσότερο το παρελθόν.

Είναι μοναδική περίπτωση συγγραφέα ο Γκοσποντίνοφ. Ξεκινά τις ιστορίες του πάντα ανάλαφρα, με χιούμορ όχι του είδους σκάω-ένα-χαμόγελο, του άλλου, του γελάω-δυνατά-κοιτώντας-το-ταβάνι, μέχρι να κερδίσει την εμπιστοσύνη σου, να πέσεις με τα μούτρα μέσα στην ιστορία, και μετά να πάρει απότομα μια σκοτεινή στροφή σαν να σου λέει «γελάς, ε; κοίτα τώρα πού είναι το πρόβλημα». Το έκανε στο προηγούμενο μυθιστόρημά του, την υπέροχη Φυσική της Μελαγχολίας, το κάνει ακόμα πιο αριστοτεχνικά, και εντελώς πιο απροσδόκητα, στο ολοκαίνουριο Χρονοκαταφύγιο.

Κατά μία έννοια, ο τίτλος είναι αποπροσανατολιστικός. Ακούς καταφύγιο και σκέφτεσαι ένα ασφαλές μέρος, μια παρήγορη αγκαλιά. Και πράγματι, στο πρώτο μέρος του βιβλίου, έτσι είναι: Ο αφηγητής μας, μαζί με τον Γκαουστίν –γνωστό alter ego του συγγραφέα και από το προηγούμενο μυθιστόρημά του– φτιάχνουν μια «κλινική για τον χρόνο», ένα θεραπευτήριο για ανθρώπους με άνοια και Αλτσχάιμερ, όπου κάθε όροφος είναι μια διαφορετική δεκαετία, με τα έπιπλά της, τα μικροαντικείμενά της, τις εφημερίδες με τις ειδήσεις της, ακόμα και τα ποτά και τα τσιγάρα της. Το πείραμα λειτουργεί, γιαγιάδες και παππούδες που είχαν χρόνια να αρθρώσουν λέξη γίνονται ξαφνικά λαλίστατοι, ξέρουν τα πάντα για το πώς λειτουργεί το ραδιόφωνο που έχει πάνω ονόματα πόλεων αντί για συχνότητες, θυμούνται τα παιδικά τους χρόνια, αφηγούνται ιστορίες που δεν είχαν αφηγηθεί ποτέ.

Το παρελθόν, όμως, ασκεί ως γνωστόν την παράξενη γοητεία του εξίσου σε ανθρώπους χωρίς καμία κλινική διάγνωση. Δεν χρειάζεται να πάσχεις από άνοια για να αυταπατάσαι ότι παλιά όλα ήταν καλύτερα. Κι εκεί είναι που τα πράγματα παίρνουν άσχημη τροπή.

Παρασυρμένη από την επιτυχία των κλινικών για τον χρόνο, η Ευρώπη παθαίνει ομαδική παράκρουση, και αποφασίζει… να γυρίσει πίσω. Σε κάθε χώρα οργανώνεται κι από ένα δημοψήφισμα, για να αποφασιστεί ποια ήταν «η χρυσή δεκαετία της» και αν θα επιστρέψει ο κόσμος στα τιμημένα 80s ή στον καιρό των μεγάλων Επαναστάσεων –που πνίγηκαν στο αίμα, αλλά ποιος τα θυμάται αυτά, πάντα τα καλά κρατάμε από το παρελθόν.

«Να τος ο Ψυχρός Πόλεμος, για πάντα θαμμένος ανάμεσα στα περιβλήματα τριών μεγάλων τόμων, χρώματος γκρι. Ούτε ο Ισπανικός Εμφύλιος είναι πια τρομακτικός (κοιμάται στο πάνω ράφι), ούτε ο Δεύτερος Παγκόσμιος, γι’ αυτόν υπάρχουν δύο ράφια» μονολογεί ο αφηγητής μας μπροστά σε μια βιβλιοθήκη.

Θα σου λέγαμε να μαντέψεις τι σχέση έχει όλο αυτό με την τρομακτική άνοδο του εθνικισμού σε όλες τις χώρες της Ευρώπης, αλλά δεν χρειάζεται, ξέρεις. Κι εδώ είναι που ο Γκοσποντίνοφ αποφεύγει τεχνηέντως τις κακοτοπιές, κι αντί να αναλωθεί στα χιλιοειπωμένα «πώς το παρελθόν μας διαμορφώνει» και «τι θα αλλάζαμε αν είχαμε μια μηχανή του χρόνου», προτιμά να ασχοληθεί με πολύ πιο φλέγοντα ερωτήματα, όπως «ποιο είναι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί σε έναν κόσμο χωρίς μνήμη, η έλλειψη ταυτότητας ή η νοσταλγία για ένα παρελθόν που δεν υπήρξε ποτέ;».

Με γραφή που ρέει σαν νεράκι, με ύφος πότε βαθιά μελαγχολικό και πότε ανάλαφρο, με στρατηγικά τοποθετημένα αστεία απαραίτητα για να ελαφρύνουν το τόσο βαρύ θέμα του, και διακειμενικές αναφορές που εκτείνονται από τον Όμηρο μέχρι τον Μπόρχες κι από εκεί στον Σαίξπηρ και τον Τολστόι, ο Γκοσποντίνοφ στήνει ένα βαθιά φιλοσοφικό μυθιστόρημα που επείγει να διαβαστεί. Γιατί αυτό που περιγράφει μας συμβαίνει, όλων μας.