Άνθρωποι και εργαλεία: Στην Οδό Πανός θα δεις το λαογραφικό μουσείο αλλιώς

Μια ασπρόμαυρη τοιχογραφία ανθρώπων που δουλεύουν απλώνεται από το πάτωμα ως το ταβάνι. Σε υποδέχεται στην πρώτη αίθουσα του μουσείου της οδού Πανός. Τεχνίτες όλοι τους, άνδρες και παιδιά, σε φυσικό μέγεθος. Με τη δεύτερη ματιά, διαπιστώνεις πως σε πρώτο πλάνο βλέπεις τα εργαλεία τους. Το σφυρί, το μυστρί, την αξίνα, το τρυπάνι. Αλλά μόνο με τη δεύτερη. Με την πρώτη, θα δεις ανθρώπους.

© Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού/Υπουργείο Πολιτισμού

Δεν είναι τυχαίος ο τίτλος της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού που στεγάζεται σε αυτό εδώ το αριστουργηματικά ροζ κτίριο λαϊκής αρχιτεκτονικής των αρχών του 19ου αιώνα. Άνθρωποι (πρώτα) και εργαλεία (μετά): Όψεις της εργασίας στην προβιομηχανική κοινωνία. «Η έκθεση» διαβάζουμε στο κείμενο πλάι στην τοιχογραφία «είναι για τα εργαλεία της δουλειάς, από ξύλο, από πέτρα, από σίδερο, που κόβουν, που σκάβουν, που χτυπούν… που ήταν σημαντικά γι’ αυτόν που τα κατασκεύασε, γι’ αυτόν που τα χρησιμοποίησε στις πόλεις και στα χωριά πριν από τη μαζική παραγωγή». Και παρακάτω: «…είναι για τους ανθρώπους που τα δούλεψαν. Ποιοι ήταν; Πώς δούλευαν; Πώς ζούσαν; Πώς τους έβλεπαν οι άλλοι; Πώς έβλεπαν οι ίδιοι τον εαυτό τους; Τι σχέση έχουν με μας σήμερα;».

Τι (δεν) βλέπουμε

© Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού/Υπουργείο Πολιτισμού

Οι σκιές που σχηματίζουν στον τοίχο της δεύτερης αίθουσας παραταγμένα τα εργαλεία του αλωνίσματος συμβολίζουν εύγλωττα τη λεζάντα της ενότητας: «Τι δεν φαίνεται;». Γραμμένη με μικρότερα γράμματα από κάτω είναι η απάντηση, «τι έκανε με αυτό».

Ακριβώς όπως και εκείνη στο κεντρικό κτίριο του ΜΝΕΠ, έτσι κι αυτή εδώ η έκθεση είναι ζωντανή, διαδραστική, και βαθιά ανθρωποκεντρική: Τα 300 περίπου αντικείμενα που εκτίθενται, από τα χίλια και βάλε που συνέλεγαν επί 15 χρόνια οι άνθρωποι της Εταιρείας Λαογραφικών Μελετών, είναι δευτερευόντως εκθέματα και πρωτίστως αφορμή για να ξεκινήσει η κουβέντα-αφήγηση των ιστοριών τους.

Ιστορίες που από την καθημερινότητα περνούν στις έκτακτες περιστάσεις, καλές και κακές, σε μια χρεωκοπία ας πούμε ή σε ένα γάμο, κάνουν στάση στα πανηγύρια, χαρτογραφούν ολόκληρες γειτονιές, της Αθήνας και άλλων ελληνικών πόλεων, ρίχνουν μια ματιά στις ρίζες μας με βάση τα επίθετα που προέρχονται από επαγγέλματα, και απαντούν σε ερωτήματα που δεν ήξερες ότι είχες, όπως ας πούμε γιατί λέμε μέχρι σήμερα ότι η γλώσσα κάποιου πάει ροδάνι ή τι είναι η σβάρνα του «τα πήρες όλα σβάρνα».

5 μικρές πολύτιμες γνώσεις που αποκτήσαμε στο Μουσείο της Οδού Πανός

© Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού/Υπουργείο Πολιτισμού

Σβάρνα (αδοκάνα στη Θράκη, δουκάνη στην Ήπειρο, κουνένι στην Αμοργό) λέγεται εργαλείο για το αλώνισμα, φτιαγμένο από ξύλο, λείο στη μία του πλευρά και οδοντωτό στην άλλη. Το σέρνουν τα ζώα στο αλώνι με την πλευρά που έχει τα δόντια προς τα κάτω, έτσι ώστε –το μάντεψες– να τα παίρνει όλα σβάρνα.

Κουγιουμτζής είναι ο χρυσοχόος, από το τούρκικο κουγιούμ, χρυσός. Μπακιρτζής και χαλκιάς είναι ο χαλκωματάς, χαλκουργός αν το προτιμάς στο επισημότερο, αυτός που φτιάχνει χάλκινα σκεύη. Βουτσάς και βαγενάς είναι ο βαρελοποιός, από τα βουτσιά, όπως λένε στη Θράκη τα βαρέλια, και τα βαένια, όπως τα λένε στη Θεσσαλία. Και ναι, τις ιστορίες αυτές τις αφηγούνται σε πρώτο πρόσωπο αυτοί που σκέφτηκες διαβάζοντας τα επίθετά τους (ο Μίμης Κουγιουμτζής, ο Αργύρης Μπακιρτζής, ο Πετρολούκας Χαλκιάς, ο Κώστας Βουτσάς και η Άννα Βαγενά) με τις φωτογραφίες και τις εξιστορήσεις τους να πιάνουν έναν ολόκληρο τοίχο σε μια από τις αίθουσες του μουσείου.

© Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού/Υπουργείο Πολιτισμού

Το μέσο ημερομίσθιο ενός χρυσοχόου στον Δήμο Αθηναίων ήταν 71 δραχμές αν ο τεχνίτης ήταν άνδρας και 30 δραχμές αν ήταν γυναίκα. Στον Δήμο Θεσσαλονίκης, το αντίστοιχο ημερομίσθιο για τους άνδρες ήταν 53 δραχμές. Στοιχεία για τις γυναίκες δεν έχουμε.

Υπάρχουν διαφορετικών ειδών πέταλα, ανάλογα με το άλογο που τα φοράει (ορθοπεδικά για άλογα με πλατυποδία, με πτερύγια για εκείνα που έχουν κάλους) αλλά και με το έδαφος στο οποίο κινείται: άλλα για την άσφαλτο, άλλα για το χωράφι.

Αν κάποιος τεχνίτης κήρυσσε πτώχευση, μπορούσε να κατασχεθεί ολόκληρη η κινητή και ακίνητη περιουσία του, όχι όμως τα εργαλεία της δουλειάς του. Αυτά ήταν μέσο βιοπορισμού, απαραίτητα για την επιβίωσή του, πολύ περισσότερο, ας πούμε, απ’ ό,τι ένα σπίτι.

Το λαογραφικό μουσείο… όπως θα έπρεπε να είναι

© Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού/Υπουργείο Πολιτισμού

Φρέσκια, σημερινή, διαδραστική και ευφάνταστη, η έκθεση της Οδού Πανός –όπως λένε χαϊδευτικά οι άνθρωποι του ΜΝΕΠ αυτό εδώ το μικρό αλλά θαυματουργό μουσείο– ξεκινά από το παρόν για να κινηθεί παλίνδρομα, από και προς το παρελθόν, να το συνδέσει με το δικό μας σήμερα και να θίξει θέματα που συχνά απουσιάζουν από τα λαογραφικά μουσεία. Θέματα συνέχειας και ασυνέχειας της παράδοσης στις σύγχρονες κοινωνίες, ας πούμε, θέματα διαφορετικότητας σε αντιπαράθεση με στερεοτυπικές εικόνες και αντιλήψεις για το παρελθόν, θέματα πολιτισμού των λαϊκών στρωμάτων.

Και όλα αυτά, μακριά από ρομαντισμούς και ωραιοποιήσεις, έτη φωτός από μια κακώς εννοούμενη νοσταλγία για ένα παρελθόν που δεν υπήρξε παρά μόνο στη φαντασία εκείνων που το αναπολούν. Τίποτα δεν κρύβεται εδώ κάτω από κανένα υφασμένο στον αργαλειό χαλί, και τίποτα δεν αποσιωπάται, ούτε η βία των περιλάλητων παραδοσιακών κοινωνιών, ούτε οι ανισότητες, ούτε η αδικία που γεννά πολλές φορές ο αγώνας για επιβίωση. Όλα γίνονται αφορμή για να ανοίξει η κουβέντα, όπως όλα είναι κομμάτι της ιστορίας, η οποία μόνο άμα τη σπάσεις στις επιμέρους στιγμές της είναι καλή ή κακή. Αλλιώς, είναι απλά ιστορία.