Ο Ελ. Βενιζέλος μέσα από το αποτύπωμά του στην πολιτική μας ιστορία

Ένα βιβλίο για τη ζωή του Ελευθέριου Βενιζέλου δεν μπορεί παρά να είναι ένα βιβλίο για την πολιτική. Ο ρόλος του κρητικού πολιτικού στη σύγχρονη ελληνική ιστορία ήταν μεγάλος, ενώ η προσωπικότητά του φορτίστηκε, ερμηνεύθηκε και χρησιμοποιήθηκε μετά τον θάνατό του ώστε απέκτησε ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις.

Όμως, αν και η «Δεύτερη ζωή του Ελευθέριου Βενιζέλου» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεμέλιο είναι ένα βιβλίο για την πολιτική, δεν πρόκειται για αυτό το είδος της πολιτικής- διπλωματικής ιστορίας που κυριάρχησε για χρόνια στα σχολικά βιβλία και εν πολλοίς αντιστοιχεί σε ό,τι η πλειοψηφία του κόσμου έχει στο μυαλό της όταν ακούει τη λέξη «ιστορία».

Για την ακρίβεια, το βιβλίο του Χρήστου Τριανταφύλλου που κυκλοφορεί στην ιστορική σειρά του Θεμελίου δεν έχει σχέση με παραδοσιακή «βιογραφία» του Ελευθέριου Βενιζέλου. Ο ιστορικός επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο το πολιτικό προσωπικό της χώρας εκμεταλλεύτηκε και χρησιμοποίησε τη βενιζελική κληρονομιά στις δεκαετίες που ακολούθησαν τον θάνατό του και ως την αρχή της δικτατορίας των Συνταγματαρχών.

Η «Δεύτερη ζωή του Ελευθέριου Βενιζέλου» αποτελεί μια πληρέστατη καταγραφή των αναφορών και των χρήσεων του ονόματος του Βενιζέλου στο εξεταζόμενο διάστημα, και δημιουργεί ένα νέο ερευνητικό αντικείμενο που αντιστοιχεί σε ένα νέο, υβριδικό είδος ιστορίας· μια μετα-βιογραφία που συνδυάζει στοιχεία από την ιστορία της μνήμης με την πολιτική ιστορία.      

Αν και ίσως το έχουν σαν γενική αίσθηση όσοι ασχολούνται με την σύγχρονη ελληνική ιστορία, δύσκολα κάποιος δεν θα εντυπωσιαστεί με τη συχνότητα και την ένταση που κόμματα, πολιτικές προσωπικότητες και Τύπος επικαλούνται δημοσίως τον Ελευθέριο Βενιζέλο στις μεταπολεμικές δεκαετίες. Εν μέσω δριμειών πολιτικών αναταραχών οι αντεγκλήσεις πάνω από το μνημείο του Βενιζέλου είναι σχεδόν καθημερινές.

Με υλικά τις διπλωματικές του επιτυχίες και τις οργανωτικές του πρωτοβουλίες συγκροτείται σταδιακά ο μύθος του «εθνάρχη» - ένας λίγο ως πολύ τόπος συναίνεσης αφού μετά τον θάνατό του δεν είναι πλέον επικίνδυνος για καμία παράταξη. Αντιθέτως, λόγω των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών του αποτελεί επιθυμητό πρόγονο τόσο για τη συντηρητική, την εθνικόφρονα, όσο και για την κεντρώα παράταξη- στις μεταπολεμικές άλλωστε δεκαετίες ο αντικομμουνισμός ένωσε αρκετούς από τους παλιούς «βενιζελικούς» και «αντιβενιζελικούς». Ίσως όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.

Ένα από τα βασικότερα πράγματα που κάνει το βιβλίο του Χρ. Τριανταφύλλου είναι ότι μας οδηγεί να αντιληφθούμε πως οι έννοιες όπως «Δεξιά» και «Κέντρο» αλλάζουν και επαναπροσδιορίζονται στον χρόνο. Ο διχασμός του 1915 και η σύγκρουση Βασιλιά-Βενιζέλου παρήγαγαν διαρκή πολιτικά αποτελέσματα που, με φορέα ακριβώς τη βενιζελική μνήμη, ανιχνεύονται και μετά από τη δεκαετία του 1960. Ιδωμένη μετά την δεκαετία του 1940 και τον «δεύτερο διχασμό», η πολιτική πορεία του Βενιζέλου στις δεκαετίες 1910-1930 μπορούσε να λειτουργήσει ως πολιτικός πρόγονος για οποιαδήποτε από τις δυνάμεις της εθνικοφροσύνης- όπως και έγινε.

Ακόμη, το βιβλίο μετέχει ενεργά στη συζήτηση για τη φύση και τη συγκρότηση του Κέντρου αλλά και του κοινού στο οποίο απευθύνθηκε η Αριστερά μετά τον πόλεμο. Μέσα από την ιστορικοποίηση η «Δεύτερη ζωή του Ελευθέριου Βενιζέλου» οδηγεί τον αναγνώστη να σκεφτεί πολιτικά ερωτήματα και να αμφισβητήσει απαντήσεις που μοιάζουν δεδομένες.   

Μπορούμε να πούμε ότι αν τελικά το Κέντρο κατάφερε να οικειοποιηθεί περισσότερο τη βενιζελική παρακαταθήκη οφείλεται στην ασπόνδυλη φύση του ή στις αντιδημοφιλείς κινήσεις του Στέμματος κατά την προδικτατορική περίοδο; Αντίστοιχα, ξέρουμε τι συνέβη με τις βενιζελικές μάζες που κατάφερε να έλξει η Αριστερά στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ή με την κοινή αντίθεση στη βασιλεία και τον Μεταξά; Πότε δικαιούμαστε να υποθέσουμε ότι ο «εθνικός διχασμός» σταμάτησε να επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις;  

Ο Βενιζέλος χρησιμοποιήθηκε ως πρόσωπο με το δικό του συμβολικό φορτίο αποσπασμένος από την ευρύτερη πολιτική μυθολογία του βενιζελισμού, γράφει ο Χρ. Τριανταφύλλου, φωτίζοντας κάτι που όταν τελειώσει κάποιος την ανάγνωση του βιβλίου φαίνεται αυτονόητο, αλλά δεν είναι: Ο βενιζελισμός και ο Βενιζέλος σε αρκετές εποχές του 20ου αιώνα είχαν ανεξάρτητη ύπαρξη και αξιοποιήθηκαν πολιτικά με διαφορετικό τρόπο και για διαφορετικό σκοπό. Τελικά γίνεται κατανοητό ότι ο Βενιζελισμός, έννοια ευρεία και προσεγγίσιμη από διάφορες πλευρές του πολιτικού φάσματος, αποτελεί ένα ερμηνευτικό «νήμα» το οποίο είναι σε θέση να συνδέσει αρκετές περιόδους και γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, αν και αυτό δεν είναι με την πρώτη ματιά ορατό.

Οι επιρροές του Βενιζέλου και του βενιζελισμού είναι τόσο βαθιές και σύμφυτες με τις δεκαετίες κατά τις οποίες διαμορφώνονταν η σημερινή Ελλάδα, ώστε δεν είναι δυνατόν να πει κανείς με ασφάλεια ότι κάποια στιγμή σταμάτησαν να επενεργούν και δεν άλλαξαν απλώς μορφή. Παρακολουθώντας τις να μετασχηματίζονται, όχι μόνο κατανοούμε την ύπαρξή τους, αλλά αναρωτιόμαστε για τον τρόπο με τον οποίο το παρελθόν εκβάλλει στο σήμερα, πολλές φορές κάτω από τη μύτη μας.

Η «Δεύτερη ζωή του Ελευθέριου Βενιζέλου» ικανοποιεί τη συνθήκη ενός ακαδημαϊκού συγγράμματος και έτσι σε πολλά σημεία έχει την πυκνότητα της ολοκληρωμένης επιστημονικής μελέτης. Όμως είναι ένα εξαιρετικά καλογραμμένο κείμενο, το οποίο ρέει, είναι οργανωμένο με απολύτως κατανοητό τρόπο, δεν κουράζει τον μη μυημένο αναγνώστη και τον ανταμείβει με την διεισδυτική σκέψη και τις ερμηνείες που προτείνει ο συγγραφέας.