Γράφει ο Κούκης Δημήτρης, ψυχολόγος (BA, MSc) - συστημικός ψυχοθεραπευτής
Οι Πανελλαδικές εξετάσεις, η κορυφαία πρόκληση του ελληνικού εκπαιδευτικού οικοδομήματος, συνιστούν μία έντονη ψυχοσυναισθηματικά δοκιμασία στην εφηβική αναπτυξιακή διαδρομή. Ωστόσο, το άγχος δεν αφορά αποκλειστικά τους εφήβους. Οι γονείς επηρεάζουν καθοριστικά τη συναισθηματική κατάσταση των παιδιών τους. Συνδιαμορφώνουν το οικογενειακό μικροκλίμα και επιδρούν καθοριστικά στην ψυχική ανθεκτικότητα του εφήβου και τη συναισθηματική του οργάνωση.
Το άγχος γνωρίζουμε ότι αποτελεί φυσιολογική απόκριση σε καταστάσεις πρόκλησης ή αβεβαιότητας. Στην περίοδο των εξετάσεων συχνά μετατρέπεται σε ένα σύνθετο ψυχολογικό φαινόμενο, «μεταμφιεσμένο» φόβο αποτυχίας. Όταν το άγχος φτάνει σε δυσλειτουργικά επίπεδα περιορίζει την πραγματική ικανότητα απόδοσης και προκαλεί υποκειμενική οδύνη.
Το ζήτημα γίνεται ακόμα πιο σύνθετο, αν το άγχος των εφήβων δεν απορρέει μόνο από την επιθυμία επιτυχίας, αλλά από τον φόβο να μην απογοητεύσουν τους γονείς ή να μην ανταποκριθούν σε προσδοκίες, που είτε έχουν τεθεί ρητά, είτε υπονοούνται, μέσα από τη συμπεριφορά και τις προσδοκίες των σημαντικών ενηλίκων της ζωής τους.
Σε πολλές περιπτώσεις, οι γονείς, ασυνείδητα, προβάλλουν στα παιδιά τις δικές τους ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Η επιτυχία του παιδιού στις εξετάσεις μοιάζει με μια δεύτερη ευκαιρία, ένα μέσο προσωπικής επανόρθωσης. Εκφράσεις όπως «φέτος δίνουμε Πανελλήνιες» δεν αποτυπώνουν απλώς συναισθηματική συμμετοχή, αλλά ταύτιση, που οδηγεί σε σύγχυση ρόλων και επιπλέον άγχος για τον έφηβο.
Η ελληνική κοινωνία διατηρεί ακόμη ισχυρούς συμβολικούς συνειρμούς ανάμεσα στην εκπαιδευτική επιτυχία και την κοινωνική ανέλιξη. Το πτυχίο εξακολουθεί να θεωρείται βασικό κριτήριο καταξίωσης, με αποτέλεσμα οι Πανελλήνιες να αντιμετωπίζονται ως μονόδρομος προς την «επιτυχία». Αυτή η κουλτούρα επηρεάζει τόσο τη στάση των γονέων, όσο και τις προσδοκίες των ίδιων των παιδιών, μετατρέποντας τις εξετάσεις σε υπαρξιακό διακύβευμα, αντί για μια ακαδημαϊκή διαδικασία.
Η υποστήριξη των παιδιών κατά την περίοδο των εξετάσεων δεν χρειάζεται να είναι καθοδηγητική, ούτε υπερπροστατευτική. Τα παιδιά δεν ασθενούν! Αρκεί η ειλικρινής παρουσία, η συναισθηματική διαθεσιμότητα και η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης τους.
Οι γονείς καλούνται:
• να αναγνωρίσουν και να αποδεχθούν τα συναισθήματα του εφήβου,
• να αποφύγουν την προσφορά έτοιμων λύσεων και
• να τον ενθαρρύνουν να βρει ο ίδιος τρόπους να διαχειριστεί την πίεση.
Δηλώσεις, όπως «μην αγχώνεσαι» ή «είσαι τέλειος» λειτουργούν αντιπαραγωγικά, ιδίως όταν ο έφηβος νιώθει ότι δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις υψηλές προσδοκίες.
Αντίθετα, φράσεις όπως «έχεις κάνει σοβαρή προετοιμασία και αυτό είναι ήδη σημαντικό» ή «είμαι περήφανος για την προσπάθειά σου» είναι ενισχυτικές, αναγνωρίζουν τη διαδικασία και όχι το αποτέλεσμα και μειώνουν το αίσθημα αποτυχίας.
Το περιβάλλον στο σπίτι χρειάζεται να προσφέρει ηρεμία, προβλεψιμότητα και συναισθηματική ασφάλεια. Η παρουσία των γονέων σε σταθερές ώρες, η αποφυγή συγκρούσεων, η οργάνωση του χρόνου και η ελαχιστοποίηση εξωτερικών ερεθισμάτων βοηθούν τον υποψήφιο να λειτουργήσει μέσα σε ένα προστατευτικό πλαίσιο.
Η αποδοχή με υπομονή και κατανόηση εκρήξεων ή εναλλαγών στη διάθεση του εφήβου από την πλευρά των γονέων, αποτελεί βασικό στοιχείο της οικογενειακής συνοχής.
Η συναισθηματική ανθεκτικότητα δεν «διδάσκεται» θεωρητικά• καλλιεργείται μέσα από σχέσεις αποδοχής και ασφάλειας. Όταν το παιδί βιώνει ότι η αξία του δεν εξαρτάται από το αποτέλεσμα των εξετάσεων, όταν γνωρίζει πως οι γονείς του το αγαπούν και το στηρίζουν άνευ όρων, τότε μπορεί να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής με ψυχραιμία και θάρρος.
Τα παιδιά δεν αναζητούν λύσεις… αλλά σημείο αναφοράς. Η απλή υπενθύμιση προηγούμενων θετικών εμπειριών, η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης χωρίς υπερβολή και η δυνατότητα επιλογής τρόπων αποφόρτισης ενδυναμώνουν αυτή τη σχέση εμπιστοσύνης.
Είναι ζωτικής σημασίας να καλλιεργηθεί σταδιακά μια πιο ρεαλιστική στάση απέναντι στον θεσμό των Πανελλαδικών. Η επιτυχία ή η αποτυχία σε μια εξέταση δεν μπορεί και δεν πρέπει να ορίζει την αξία ενός ανθρώπου.
Η κοινωνική ωριμότητα επιβάλλει να αναγνωρίσουμε πως η εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, παρότι σημαντική, δεν εξασφαλίζει από μόνη της μια «καλή ζωή». Ο σεβασμός στις προσωπικές κλίσεις και επιθυμίες του παιδιού, η ενθάρρυνση για εναλλακτικές διαδρομές και η εμπιστοσύνη στις ικανότητές του είναι στοιχεία θεμελιώδη για την ουσιαστική ενδυνάμωση του νέου ανθρώπου.
Οι Πανελλαδικές εξετάσεις είναι μία απαιτητική πρόκληση, όχι όμως το κριτήριο ζωής ή αποτυχίας. Η υπεραξία που αποδίδεται συχνά λειτουργεί καταπιεστικά και επιβαρυντικά. Ο γονέας που στέκεται με κατανόηση, σταθερότητα και ψυχραιμία δίπλα στο παιδί του καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, προσφέρει κάτι πολύ σπουδαιότερο από συμβουλές: προσφέρει το θεμέλιο της συναισθηματικής ισορροπίας του νέου και το μοντέλο για το πώς να σταθεί στις μελλοντικές προκλήσεις.
Ας μην ξεχνάμε: το πιο σημαντικό μάθημα που μπορεί να πάρει ένας νέος είναι η βεβαιότητα ότι είναι άξιος και αγαπητός, ανεξάρτητα από αριθμούς και επιδόσεις. Και αυτό το μάθημα, του το μαθαίνουμε πρώτα εμείς – οι γονείς του.
