Φαρμακογονιδιωματική: Ο δρόμος προς την εξατομικευμένη θεραπεία

του Μανούσου Ε Καμπούρη

Η χρυσή εποχή των χημικών φαρμάκων είναι ο 20ός αιώνας. Με την αυγή του, απαγορεύονται με νόμο οι ηλεκτροθεραπείες στις ΗΠΑ και το πεδίο μένει μονοπωλιακά ελεύθερο στη συνθετική χημεία. Το επόμενο βήμα είναι η μετατροπή των φαρμακοποιών σε φαρμακέμπορους, που αντί να εκτελούν συνταγές γραμμένες από γιατρό για συγκεκριμένο ασθενή, απλά πουλούν σκευάσματα γραμμένα και δοσολογημένα από γιατρό.

Όμως εμφανίστηκαν πολλά προβλήματα: Η ανθρώπινη φυσιολογία είναι πολύπλοκη και διάφορα φάρμακα βρέθηκε να είναι περισσότερο ή λιγότερο δραστικά σε ομοειδείς ασθενείς. Παρομοίως, εμφανίστηκαν δυσανεξίες και αλλεργίες σε αριθμούς χρηστών που ποικίλλουν ανά φάρμακο. Δεν είναι καθόλου τυχαίες οι αναφορές παρενεργειών στα δελτία των σκευασμάτων, που ποσοτικοποιούν τις πιθανότητες: Ένας στους 100.000 αναμένεται να εμφανίσει την α’ παρενέργεια, ένας στους 1.000 τη β’, ένας στο 1.000.000 να καταλήξει κλπ.

Το κόστος αυτών των καταστάσεων αθροιστικά είναι τεράστιο: Μια φαρμακοθεραπεία που δεν αποδίδει κοστίζει στον ασθενή και τα ταμεία (κόστος αγοράς άχρηστου φαρμάκου), επιβαρύνει τον μεταβολισμό του ασθενούς, αλλά, το κυριότερο, καθυστερεί την αποτελεσματική θεραπεία.

Τα περισσότερα φάρμακα είναι ανενεργά κατά τη λήψη τους και ενεργοποιούνται είτε κατά τη διέλευση του αίματος από το ήπαρ (συκώτι) είτε και κατά τη διέλευση από το στομάχι αν λαμβάνονται δια της πεπτικής οδού («εντερική χορήγηση»). Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα: Η ενεργοποίηση αφορά συγκεκριμένες χημικές μεταβολές που προκαλούν στην πρόδρομη φαρμακευτική ουσία τα ένζυμα που παράγονται από τον ανθρώπινο οργανισμό, ώστε να την μετατρέψουν σε δραστική.

Η φαρμακογενετική ασχολιόταν παλαιόθεν ακριβώς με τα κληρονομούμενα χαρακτηριστικά των ατόμων ως προς το μεταβολισμό των φαρμάκων. Αν μια γιαγιά και ο μπατζανάκης του πατέρα είχαν δυσανεξία στην ασπιρίνη, τα παιδιά της κόρης τι θα είχαν; Δυσανεξία ή φυσιολογικότητα;

Η φαρμακογονιδιωματική, από τις αρχές του 21ου αιώνα, πήγε μακρύτερα: Δεν κοιτά μόνο τον τρόπο κληρονόμησης, αλλά εξετάζει το ανθρώπινο γονιδίωμα, το γενετικό υλικό, όσον αφορά τα γονίδια, τις ρυθμιστικές αλληλουχίες και τις μη λειτουργικά εμφανείς αλληλουχίες του γενετικού υλικού. Η διαφορά είναι τεράστια: Η πρώτη προσέγγιση περιγράφει τα μποτιλιαρίσματα σε μια πόλη (μέρος, έκταση, χρόνος) ενώ η δεύτερη μιλά για τα εμπλεκόμενα αυτοκίνητα σε σχέση με το εύρος των δρόμων, τη λειτουργία φαναριών, ύπαρξη τροχονόμων, διπλοπαρκαρισμένα αυτοκίνητα αλλά και ποιότητα καυσίμου, εκπομπή ρύπων κλπ.

Η φαρμακογονιδιωματική πραγματοποιεί εξετάσεις DNA για τους σκοπούς της, οι οποίες μπορούν να είναι στοχευμένες ή γενικές: Στη μακροχρόνια θεραπεία για χρόνιες νόσους η εφαρμογή είναι σχετικά απλή, αφού υπάρχει επαρκής χρόνος και σαφώς καθορισμένα προβλήματα παθολογίας και φαρμακολογίας.

Όμως σε οξέα περιστατικά, το πράγμα αλλάζει, καθώς μέχρι να γίνουν οι εξετάσεις η κατάσταση του ασθενούς μπορεί να επιδεινωθεί. Για το λόγο αυτό προωθείται σήμερα η προληπτική φαρμακογονιδιωματική ανάλυση, όπου το άτομο εξετάζεται προτού ασθενήσει ώστε να είναι γνωστοί οι εγγενείς περιορισμοί στις πιθανές θεραπείες.

Οι μέθοδοι της φαρμακογονιδιωματικής είναι αυτές της μοριακής βιολογίας (δηλαδή του πεδίου μελέτης των πυρηνικών οξέων, DNA και RNA). Ένας συνήθης τρόπος είναι η αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης (PCR) και εξελιγμένες μορφές της.

Η Φαρμακογονιδιωματική εξελίχθηκε με την υπόσχεση να εξορθολογήσει τις θεραπείες και να εντοπίσει νέες θεραπείες για δυσίατες νόσους. Αυτό όμως ήταν πάντα το μείζον. Το δεδομένο που ενείχε η ανάπτυξή της, δηλαδή η εξατομίκευση της θεραπείας με επίτευξη καλύτερων θεραπευτικών αποτελεσμάτων, μεγαλύτερων ποσοστών επιτυχίας, λιγότερων παρενεργειών και δραστικά μικρότερη φαρμακευτική δαπάνη επετεύχθησαν και θα δικαιώνονται οσημέραι καθώς οι μέθοδοί της εξελίσσονται.

Το πλήρες άρθρο, 2.450 λέξεων περίπου, δημοσιεύεται στο περιοδικό Hellenic Nexus (τεύχος 125 Δεκεμβρίου 2017). Περισσότερες πληροφορίες για την διάθεση του περιοδικού και την ύλη του θα βρείτε εδώ.