10 μύθοι και αλήθειες για τον ανθρώπινο εγκέφαλο

Χάρη σε αυτόν σκεφτόμαστε. Χάρη σε αυτόν κινούμαστε, μιλάμε, αισθανόμαστε. Ο εγκέφαλός μας είναι ίσως το πιο αξιοθαύμαστο των οργάνων μας: Τόσο πολύπλοκος, που περικλείει περίπου εκατό δισεκατομμύρια νευρώνες και έχει εξάψει την περιέργεια του ανθρώπου και της επιστήμης εδώ και χιλιάδες χρόνια. Τόσες χιλιάδες χρόνια που θα στοιχηματίζετε ότι πλέον ξέρουμε τα πάντα για τον εγκέφαλο.

Κι όμως, ακριβώς εξαιτίας της πολυπλοκότητας αυτού του παντοδύναμου οργάνου, όχι μόνο μεγάλο μέρος των ικανοτήτων και των λειτουργιών του παραμένουν άλυτα μυστήρια, αλλά και όσα ξέρουμε παρουσιάζονται απλοποιημένα –ώστε να γίνουν πιο κατανοητά- με αποτέλεσμα να έχουν δημιουργηθεί ορισμένοι μύθοι γύρω από αυτό που συλλήβδην αποκαλούμε «μυαλό». Παρακάτω, προσπαθούμε να διαπιστώσουμε κατά πόσο αληθεύουν αυτοί οι μύθοι και να εντοπίσουμε όλα όσα δεν ξέραμε για αυτό που έχουμε… στο κεφάλι μας.

*Είναι ο εγκέφαλός μας… γκρίζος;
Έχουμε συνηθίσει στην έκφραση «γκρίζα ύλη» που αναφέρεται στο μυαλό μας, καθώς και στις εικόνες διατηρημένων σε φορμόλη εγκεφάλων που έχουν αυτή την άχρωμη, γκριζωπή εμφάνιση. Είναι όμως τελικά ο εγκέφαλός μας γκρίζος; Στην πραγματικότητα, ο εγκέφαλός μας, όταν βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία μέσα στο κεφάλι μας, είναι κατά βάση λευκός, μαύρος και κόκκινος. Όντως, η «γκρίζα ύλη» υπάρχει, στην μορφή κυττάρων και νευρώνων, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει και η «λευκή ύλη», που αποτελείται από ίνες νεύρων οι οποίες ενώνουν την γκρίζα. Η «μαύρη ύλη» του εγκεφάλου οφείλεται στην νευρομελανίνη, μία ειδική μορφή της ίδιας ουσίας που δίνει το χρώμα στην επιδερμίδα και τα μαλλιά μας. Τέλος, υπάρχει και το κόκκινο μέρος του εγκεφάλου, αυτό που οφείλει το χρώμα του στα αιμοφόρα αγγεία. Το «άχρωμο» αποτέλεσμα που βλέπουμε σε διατηρημένους εγκεφάλους οφείλεται στην δράση της φορμαλδεΰδης που χρησιμοποιείται ως συντηρητικό.

*Μας κάνει η κλασική μουσική εξυπνότερους;
Στην δεκαετία του ’50, ένας γιατρός, ο Albert Tomatis, ξεκίνησε τον μύθο, υποστηρίζοντας πως η ακρόαση έργων του Μότσαρτ βοήθησε ασθενείς του με προβλήματα ομιλίας και ακοής να τα αντιμετωπίσουν. Λίγες δεκαετίες αργότερα, ένα επιστημονικό πείραμα υποστήριξε πως η κλασική μουσική αύξησε το IQ των συμμετεχόντων κατά οκτώ μονάδες. Κάπως έτσι, γεννήθηκε το περίφημο «Mozart Effect» και η κοινή γνώμη έμαθε πως η κλασική μουσική μας κάνει πιο έξυπνους.

Ωστόσο, αυτό είναι η μισή αλήθεια. Στην πραγματικότητα, η επιστημονική κοινότητα θεωρούσε πάντα αυτά τα πειράματα αμφιλεγόμενα, ενώ και οι ίδιοι οι φορείς των ερευνών δήλωσαν εκ των υστέρων πως αυτό που ωφελήθηκε από την κλασική μουσική ήταν η ικανότητα των συμμετεχόντων σε δραστηριότητες χωροχρονικού περιεχομένου – όχι πως συνολικά ωφελείται ο εγκέφαλός μας. Φυσικά, σίγουρα ο Μότσαρτ δεν θα βλάψει κανέναν που θα τον ακούσει, αλλά δεν έχει αποδειχθεί πως αυτά τα ειδικά CD με κλασική μουσική για βρέφη, έμβρυα και ενηλίκους, κάνουν τον εγκέφαλο να «πετάει».

*Γύρω από την μορφή του εγκεφάλου
Σίγουρα θα έχετε ακούσει πως όσο μεγαλύτερος είναι ο εγκέφαλός μας, τόσο πιο έξυπνοι είμαστε ή ακόμη και πως όσο αυξάνονται οι γνώσεις μας, αυξάνονται ανάλογα και οι «ρυτίδες» του εγκεφάλου. Η αλήθεια για το μέγεθος και τις «στρώσεις» του, όμως, είναι η εξής:

Όσο εξελισσόταν το ανθρώπινο είδος, ο εγκέφαλός του γινόταν ολοένα και μεγαλύτερος για να «φιλοξενήσει» τις συνεχώς πιο «προηγμένες» λειτουργίες που διαχώρισαν τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα ζώα. Για να μπορέσει ωστόσο να διατηρηθεί το μέγεθος του εγκεφάλου τόσο ώστε να χωρά στο ανθρώπινο κεφάλι, το οποίο δεν έπρεπε να χάσει την αναλογία του προς το υπόλοιπο σώμα, ο εγκέφαλος άρχισε να αναδιπλώνεται και να σχηματίζει αυτές τις «ρυτίδες» και τις αυλακώσεις που γνωρίζουμε σήμερα. Αν απλώναμε τον εγκέφαλο, ανοίγοντας αυτές τις αυλακώσεις, θα είχε το μέγεθος μιας… μαξιλαροθήκης.

Βέβαια, όταν αρχίζει να σχηματίζεται ο εγκέφαλος, στην εμβρυακή ηλικία, δεν έχει καθόλου αυλακώσεις. Ο λείος εγκέφαλος αποκτά «ρυτίδες» όσο αυξάνονται οι νευρώνες του εμβρύου και εγκαθίστανται σε διάφορες περιοχές του. Όταν το έμβρυο συμπληρώσει τις σαράντα εβδομάδες, έχει αποκτήσει τις αυλακώσεις που θα έχει για την υπόλοιπη ζωή του. Επομένως, δεν αυξάνονται οι αυλακώσεις όσο αυξάνονται οι γνώσεις και οι αναμνήσεις μας από εκείνη την ηλικία και πέρα: Αντ’ αυτού, όσα μαθαίνουμε αντιστοιχούν στην αυξημένη παρουσία συνάψεων και κυττάρων – κάποιοι θεωρούν πως οι νέες αναμνήσεις μας σημαίνουν νέους νευρώνες, αλλά αυτό δεν έχει ακόμη αποδειχθεί.

*Μπορούν να μας επηρεάσουν τα υποσυνείδητα μηνύματα;
Ο πρώτος άνθρωπος που προσπάθησε να εκμεταλλευτεί την έννοια των υποσυνείδητων μηνυμάτων ήταν ένας ερευνητής αγοράς, ο James Vicary, που τοποθέτησε λεκτικά μηνύματα μέσα σε ταινίες, τα οποία εμφανίζονταν για ένα τρισχιλιοστό του δευτερολέπτου κάθε φορά (τόσο ώστε να μην το αντιληφθεί η ανθρώπινη όραση) και πρότειναν στους θεατές να αγοράσουν coca cola και popcorn. Ο ίδιος υποστήριξε πως οι πωλήσεις των δύο προϊόντων στον κινηματογράφο εκείνο αυξήθηκαν κατά 18% και 57% αντίστοιχα. Οι διαφημιστές έσπευσαν να αντιγράψουν το παράδειγμά του, αλλά οι επίσημες αρχές της Αμερικής απαγόρευσαν την «Υποσυνείδητη Διαφήμιση». Παράλληλα, εμφανίστηκαν εμπορικές ιδέες, όπως κασέτες τις οποίες ακούς όσο κοιμάσαι και σε βοηθούν να κόψεις το κάπνισμα. Έχουν όμως αποτέλεσμα;

Η αλήθεια είναι πως ο Vicary είχε πει ψέματα για τα αποτελέσματα του πειράματός του. Επιπλέον, κατά την δεκαετία του ΄90 υπήρξε και η περίπτωση της περίφημης δίκης των Judas Priest, στην οποία δύο οικογένειες αυτοχείρων εφήβων υποστήριξαν πως τα τραγούδια του συγκροτήματος περιείχαν υποσυνείδητα μηνύματα που οδήγησαν τα παιδιά τους στην αυτοκτονία. Το δικαστήριο αποφάσισε πως δεν υπάρχουν επαρκείς επιστημονικές αποδείξεις ότι τα υποσυνείδητα μηνύματα είναι κάτι το υπαρκτό και το αποτελεσματικό.

*Το μέγεθος μετράει;
Ας επιστρέψουμε σε έναν από τους βασικότερους μύθους γύρω από τον εγκέφαλο (και άλλα ανθρώπινα όργανα), αυτόν του μεγέθους. Όσο μεγαλύτερος, τόσο πιο έξυπνοι είμαστε; Στην πραγματικότητα, όχι. Φτάνει να σας πούμε ότι ο άνθρωπος θεωρείται το πιο έξυπνο ον στον πλανήτη και το μέσο βάρος του εγκεφάλου του είναι 1.361 γραμμάρια, ενώ μια σαφώς λιγότερο έξυπνη φάλαινα διαθέτει εγκέφαλο που ζυγίζει περί τα 8 κιλά. Αντίστοιχα, οι εγκέφαλοι των αρκετά έξυπνων σκύλων και ουρακοτάγκων ζυγίζουν 72 και 370 γραμμάρια αντίστοιχα, ενώ αυτός ενός σπουργιτιού… μόλις ένα γραμμάριο.

Με λίγα λόγια, δεν είναι το πόσο μεγάλος είναι ο εγκέφαλος αυτό που καθορίζει την ευφυΐα ενός είδους, αλλά η αναλογία του προς το υπόλοιπο σώμα. Για παράδειγμα, ο εγκέφαλος της φάλαινας μπορεί να ζυγίζει οκτώ κιλά, αλλά το βάρος του σώματός της φτάνει τους 13 τόνους. Η αναλογία βάρους εγκεφάλου και σώματος είναι κατ’ επέκταση πολύ μικρότερη από την αντίστοιχη του ανθρώπου – στην περίπτωσή μας είναι περίπου 1 προς 50, για τα περισσότερα θηλαστικά είναι 1 προς 180, ενώ για τα πτηνά πλησιάζει το 1 προς 220. Επιπλέον, η ευφυΐα κάθε είδους εξαρτάται και από το μέγεθος του φλοιού του εγκεφάλου – στην περίπτωση των θηλαστικών είναι κατά κανόνα μεγάλος, ενώ ο άνθρωπος έχει τον μεγαλύτερο.

*Πόσο γρήγορα «πεθαίνει» ο εγκέφαλός μας;
Κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα, ο αποκεφαλισμός αποτελούσε σύνηθες φαινόμενο. Μάλιστα, η γκιλοτίνα είχε εφευρεθεί γιατί θεωρούταν ο πιο… ανθρωπιστικός τρόπος να επιβληθεί η θανατική ποινή. Κατά την εκτέλεση της υποτιθέμενης δολοφόνου του Marat, το 1793, ο εκτελεστής της που σήκωσε το κεφάλι της αμέσως μετά την εκτέλεση, υποστήριξε πως τα μάτια της στράφηκαν προς αυτόν με ένα βλέμμα αγανάκτησης. Στην συνέχεια, υπήρχαν μαρτυρίες και σε άλλους αποκεφαλισμούς πως τα μάτια των τιμωρημένων ανοιγόκλειναν μέχρι και για μισό λεπτό μετά, ενώ και κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα, υπήρχαν ερευνητές που υποστήριξαν ότι ο εγκέφαλος εξακολουθεί να έχει συναίσθηση για αρκετά δευτερόλεπτα μετά τον αποκεφαλισμό.

Μπορεί αυτό να σημαίνει πως ο εγκέφαλός μας συνεχίζει να λειτουργεί και μετά τον θάνατο; Η σύγχρονη ιατρική το αρνείται, λέγοντας πως πιθανότατα τα παραπάνω φαινόμενα δεν ήταν παρά οι φυσιολογικές συσπάσεις των μυών του προσώπου που μπορούν να παρατηρηθούν μετά τον θάνατο. Όταν ο εγκέφαλος αποκοπεί από την καρδιά, και επομένως από την παροχή οξυγόνου, μπαίνει αμέσως σε κατάσταση κώματος και αρχίζει να πεθαίνει. Η συναίσθησή του πιθανότατα χάνεται μέσα σε 2-3 δευτερόλεπτα. Επομένως, μπορεί να μην είναι αδύνατο για τον εγκέφαλο να παραμείνει εν ενεργεία υπό αυτές τις συνθήκες, αλλά είναι μάλλον απίθανο.

*Πόσο εύκολα παθαίνει ζημιά ο εγκέφαλός μας;
Κάτι τόσο μυστηριώδες και πολύπλοκο όσο ο εγκέφαλός μας, σίγουρα θα πίστευε κανείς πως είναι υπερβολικά «εύθραυστο». Η ζημιά που μπορεί να πάθει, ποικίλλει από μια απλή διάσειση (όταν κινείται έντονα μέσα στο κρανίο με αποτέλεσμα να ματώσει ή να φθαρεί) μέχρι πολύ σοβαρή, ανεπανόρθωτη ζημιά, που αφήνει μόνιμα προβλήματα στον ασθενή.

Τι είναι όμως ανεπανόρθωτο; Όταν για παράδειγμα καταστρέφονται οι νευρώνες του εγκεφάλου, δεν μπορούν να ξαναπαραχθούν. Αντίθετα, ο εγκέφαλός μας μπορεί να αναπλάσει τις συνάψεις, την σύνδεση δηλαδή των νευρώνων. Στην ουσία, λοιπόν, μετά από μια ζημιά, δημιουργούνται νέοι «δρόμοι» μεταξύ νευρώνων, και μπορούν περιοχές άσχετες με κάποια λειτουργία, να αναλάβουν την δουλειά, αν οι «προκάτοχοι» πάθουν ζημιά. Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα στους ασθενείς που μετά από εγκεφαλικό έχουν χάσει την ικανότητα ομιλίας ή κίνησης. Η θεραπεία που πραγματοποιείται, και συχνά έχει εντυπωσιακά αποτελέσματα, στην πραγματικότητα εκπαιδεύει τον εγκέφαλο να χρησιμοποιεί ό,τι έχει στην διάθεσή του για να μάθει από την αρχή τις συγκεκριμένες λειτουργίες.

*Πώς επηρεάζουν τον εγκέφαλο τα ναρκωτικά;
Ορισμένοι πιστεύουν πως η χρήση ναρκωτικών ουσιών προκαλεί μόνιμη ζημιά στον εγκέφαλο. Έρευνες υποστηρίζουν πως η χρήση μαριχουάνας μπορεί να προκαλέσει μικρή απώλεια μνήμης, ενώ άλλες λένε πως η συστηματική χρήση μπορεί να συρρικνώσει μέρη του εγκεφάλου. Μάλιστα, στην περίπτωση της κοκαΐνης και του ecstasy, κάποιοι υποστήριξαν πως μπορούν να προκαλέσουν μέχρι και… τρύπες στον εγκέφαλο. Τι από όλα τα παραπάνω ισχύει;

Οι ερευνητές κατέληξαν πως τα ναρκωτικά μπορούν να προκαλέσουν βραχυχρόνιες ή και αλλαγές διαρκείας στον εγκέφαλό μας. Για παράδειγμα, μπορούν να μειώσουν την ισχύ των νευροδιαβιβαστών (χημικών που διαβιβάζουν σήματα) όπως η ντοπαμίνη, κάτι που μας δείχνει και το γιατί οι εθισμένοι αναζητούν συνεχώς κι άλλες ουσίες για να επιτύχουν το ίδιο αίσθημα. Επιπλέον, μια πιο πρόσφατη μελέτη, έδειξε πως η επίδραση ορισμένων ναρκωτικών ουσιών μπορεί να μεταφραστεί σε αύξηση του μεγέθους μερών του εγκεφάλου, άλλη μια ένδειξη του γιατί είναι τόσο δύσκολο να αλλάξεις την συμπεριφορά ενός εθισμένου ατόμου. Ωστόσο, δεν έχει ακόμη αποδειχθεί το κατά πόσο αυτές οι ζημιές μπορούν να «αναστραφούν» - βέβαια, ξέρουμε πλέον σίγουρα πως δεν μπορούν να προκαλέσουν… τρύπες στον εγκέφαλο.

*Και το αλκοόλ;
Πίνουμε, μεθάμε, μιλάμε περισσότερο, δεν μπορούμε να συγκεντρωθούμε, ζαλιζόμαστε και δεν οδηγούμε σωστά. Με άλλα λόγια, ήπιαμε πολύ αλκοόλ. Αλλά μπορεί αυτό να σημάνει καταστροφή εγκεφαλικών κυττάρων; Ακόμη και στην περίπτωση αλκοολικών, η κατάχρηση του ποτού δεν καταλήγει στον θάνατο κυττάρων, αλλά στην καταστροφή των απολήξεων των νευρώνων, των λεγόμενων δενδριτών. Δεν παθαίνει ζημιά δηλαδή το ίδιο το κύτταρο, αλλά οι «δρόμοι» που διαθέτει για ενδοεπικοινωνία. Αυτή η ζημιά, πάντως, λένε ερευνητές, είναι κατά βάση αναστρέψιμη. Χρειάζεται φυσικά προσοχή, γιατί η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ συνδέεται με μειωμένη πρόσληψη θρεπτικών ουσιών και θειαμίνης, που μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στην μνήμη, την συγκέντρωση, την κίνηση, την όραση κ.α.

*Ο μύθος του 10%
Χρησιμοποιούμε μόνο το 10% του εγκεφάλου μας – φανταστείτε τι θα μπορούσαμε να κάνουμε αν χρησιμοποιούσαμε και το υπόλοιπο. Η παραπάνω πρόταση συνοψίζει τον πιο διαδεδομένο μύθο γύρω από το μυαλό μας. Γιατί όμως να έχουμε την μεγαλύτερη αναλογία εγκεφάλου-οργανισμού στο ζωικό βασίλειο, αν το μεγαλύτερο μέρος του μένει αναξιοποίητο;

Σκεφθείτε πως ακόμη και μια ζημιά στο παραμικρό μέρος του εγκεφάλου μπορεί να προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη, και θα διαπιστώσετε πως δεν μας αρκεί το 10% - κάθε κομμάτι του εγκεφάλου μας είναι σημαντικό. Περιλαμβάνονται σε αυτά τα 100 δισεκατομμύρια νευρώνων καθώς και όλοι οι υπόλοιποι τύποι κυττάρων που έχουμε μέσα στο κεφάλι μας. Οι τομογραφίες έχουν δείξει πως ό,τι κι αν κάνουμε, ο εγκέφαλός μας παραμένει σε λειτουργία. Μερικές περιοχές του είναι πιο ενεργές από άλλες κάθε φορά, αλλά δεν υπάρχει περιοχή του που να μην λειτουργεί καθόλου.

Γιώργος Κόκουβας
Πηγή: HowStuffWorks