Απαγορευμένη σάτιρα: Ποιον είπες αδιάλλακτο, ρε;

της Ηρώς Κουνάδη

Τι συνέβη τις τελευταίες δεκαετίες και κάναμε ξαφνικά ευαγγέλιο το politically correct; Πού πήγε η αθωότητα των 80s, όταν ένα αστείο για μαύρους/λευκούς/χοντρούς/δεξιούς/αλκοολικούς ήταν απλά ένα αστείο, και δεν έκρυβε ρατσισμό, μισαλλοδοξία και έλλειψη ευαισθησίας; Πέθανε σε μια γέφυρα του Άμστερνταμ μαζί με τον Theo Van Gogh, εκείνο το κρύο πρωινό του 2004, όταν ένας μουσουλμάνος εξτρεμιστής δολοφόνησε τον σκηνοθέτη θεωρώντας ότι είχε προσβάλλει την κουλτούρα του; Ή μήπως ακολούθησε τις αγκυλώσεις των κοινωνιών που δεν πρόλαβαν να προσαρμοστούν στη νέα, πολυπολιτισμική τους πραγματικότητα κι έμειναν απλά αμήχανες και σιωπηλές απέναντι στις ιδιαιτερότητες των (τόσων πολλών πια) άλλων;

Η συζήτηση είναι μεγάλη, και σαφής απάντηση πιθανότατα δεν υπάρχει. Το βέβαιο είναι ότι το χιούμορ δεν βρίσκεται πια στο απυρόβλητο, όπως συνέβαινε στην εποχή του Αριστοφάνη: αστείο είναι πια μόνο ό,τι δεν θα μπορούσε να εκληφθεί ως έστω και αμυδρή προσβολή από κανέναν. Οτιδήποτε άλλο μηνύεται, αναλύεται, φτάνει στα δικαστήρια, οδηγεί σε παγκόσμιο διασυρμό, αγγίζει ακόμα κι αυτά τα ανήκουστα όρια του κινήτρου δολοφονίας. Και ούτε η πιο «αθώα», η πιο αστεία, η πιο δεν-προσπαθώ-να-ξεκινήσω-επανάσταση-για-όνομα-του-θεού-πλάκα-κάνω τέχνη, τα καρτούν, δεν κατάφερε να ξεφύγει από αυτόν τον κανόνα. Για του λόγου το αληθές, ιδού μερικές μόνο από τις χιλιάδες περιπτώσεις που οι ομιλούσες ή μη ζωγραφιές έγιναν αντικείμενο διαμάχης, η οποία κατέληξε στα δικαστήρια.

Τα σκίτσα του Μωάμεθ

Τον χορό άνοιξε η εφημερίδα της Δανίας Τζιλάντς Πόστεν (Ο Ταχυδρόμος της Γιουτλάνδης) δημοσιεύοντας 12 σκίτσα του Μωάμεθ στις 30 Σεπτεμβρίου 2005. Μουσουλμανικές οργανώσεις στην Δανία άρχισαν να διαμαρτύρονται και σταδιακά οι ταραχές εξαπλώθηκαν παγκοσμίως, ειδικά στις μουσουλμανικές χώρες. Τα σκίτσα αναδημοσιεύτηκαν σε περισσότερες από τριάντα χώρες, πράγμα που οδήγησε τους Υπουργούς Εξωτερικών έντεκα μουσουλμανικών χωρών να απαιτήσουν την παρέμβαση της δανικής κυβέρνησης. Πολλές αραβικές χώρες έκλεισαν τις πρεσβείες τους στην Δανία σε ένδειξη διαμαρτυρίας, ενώ στην Σαουδική Αραβία και το Κουβέιτ οργανώθηκαν μποϋκοτάζ κατά των δανέζικων προϊόντων.

Η Ισλαμική Συνδιάσκεψη και ο Αραβικός Σύνδεσμος απαίτησαν από τα Ηνωμένα Έθνη να επιβάλλουν κυρώσεις κατά της Δανίας. Στις 4 Φεβρουαρίου 2006 οι πρεσβείες της Δανίας και της Νορβηγίας στην Συρία και το προξενείο της Δανίας στην Βηρυτό πυρπολήθηκαν από μουσουλμάνους διαδηλωτές. Ένας καθολικός ιερέας δολοφονήθηκε στην Τραπεζούντα από 16χρονο μουσουλμάνο, και πολλές ακόμη από τις διαδηλώσεις και τις διαμαρτυρίες κατά των σκίτσων κατέληξαν σε αιματηρά επεισόδια, με δεκάδες νεκρούς και τραυματίες. Μέχρι σήμερα τουλάχιστον 11 άτομα έχουν σκοτωθεί στις διαμαρτυρίες κατά των σκίτσων.

Ενάμισι χρόνο αργότερα, τον Ιούλιο του 2007, ο Σουηδός καλλιτέχνης Lars Vilks προκάλεσε μια νέα σειρά αναταραχών, με μια σειρά έργων του που απεικόνιζαν τον Μωάμεθ σαν σκύλο σε διασταύρωση (μια δημοφιλής μορφή καλλιτεχνικού installation στους δρόμους της Στοκχόλμης, κάπως σαν το Cow Parade αλλά με σκύλους). Πολλές σουηδικές γκαλερί αρνήθηκαν να εκθέσουν τα σκίτσα, επικαλούμενες τον φόβο των αναταραχών, οι οποίες δεν άργησαν να ξεκινήσουν, αφού η τοπική εφημερίδα Nerikes Allehanda της μικρής πόλης Örebro δημοσίευσε στις 18 Αυγούστου ένα από τα σκίτσα.

Οι μουσουλμανικές κοινότητες της Σουηδίας ξεκίνησαν διαδηλώσεις, ενώ πολλές κυβερνήσεις μουσουλμανικών κρατών, περιλαμβανομένων των Ιράν, Πακιστάν, Αφγανιστάν, Αιγύπτου και Ιορδανίας καταδίκασαν επίσημα τα σκίτσα και τον δημιουργό τους. Πολλοί εκ των εργαζομένων στην εφημερίδα δέχτηκαν απειλές για την ζωή τους, και υποχρεώθηκαν από την σουηδική αστυνομία να κυκλοφορούν με σωματοφύλακες. Η εξτρεμιστική οργάνωση Islamic State of Iraq επικήρυξε για 100.000 δολάρια τον Lars Vilks και για 50.000 τον διευθυντή της εφημερίδας. Τρία χρόνια αργότερα, οι βομβιστικές επιθέσεις του 2010 στη Στοκχόλμη συνδέθηκαν με το γεγονός, εξαιτίας ενός απειλητικού e-mail που εστάλη λίγη ώρα πριν στο τοπικό πρακτορείο ειδήσεων και στις σουηδικές αρχές, και το οποίο ανέφερε τα σκίτσα του Lars Vilks.

Το South Park και ο Μωάμεθ

Το 2010, το South Park μετρούσε 14 χρόνια στον αέρα –και είχε σατιρίσει τους πάντες και τα πάντα. Σχεδόν. Γιατί μετά το 200ό επεισόδιο της σειράς, όπου ένας χαρακτήρας ονόματι Μωάμεθ κρυβόταν κάτω από ένα κοστούμι αρκούδας, ένα μουσουλμανικό website δημοσίευσε την εξής προειδοποίηση: «Πρέπει να προειδοποιήσουμε τον Matt [Stone] και τον Trey [Parker] (σ.σ.: τους δημιουργούς της σειράς) ότι αυτό που κάνουν είναι ανόητο, και πιθανότατα θα καταλήξουν όπως ο Theo Van Gogh». Η φωτογραφία που συνόδευε το post έδειχνε τον Theo Van Gogh –δολοφονημένο.

Την επόμενη εβδομάδα, ο Μωάμεθ δεν έλειπε από το 201ό επεισόδιο του South Park. Με τη διαφορά ότι βρισκόταν κάτω από ένα κουτί με τυπωμένη την λέξη Censored, και κάθε αναφορά στο όνομά του καλυπτόταν από «μπιπ». Ξέρουμε τι σκέφτεστε, αλλά όχι. «Δεν ήταν κάποιο meta-αστείο από εμάς» δήλωσαν μετά το επεισόδιο οι δημιουργοί. «Το Comedy Central πρόσθεσε τα μπιπ. Για την ακρίβεια, ο μονόλογος του Kyle στο τέλος μιλούσε για εκφοβισμό και φόβο, χωρίς να αναφέρει καθόλου τον Μωάμεθ. Παρ’ όλα αυτά, έφαγε μπιπ κι αυτός».

Αυτή δεν ήταν η πρώτη αναφορά του South Park στον προφήτη Μωάμεθ: Είχε προηγηθεί ένα επεισόδιο το 2006, αμέσως μετά τον σάλο που προκάλεσαν τα σκίτσα του Μωάμεθ στη δανέζικη εφημερίδα –στο οποίο το Comedy Central είχε και πάλι τοποθετήσει τον Μωάμεθ κάτω από το μαύρο κουτί με την ένδειξη Λογοκριμένο. Ο Προφήτης, όμως, είχε κάνει το ντεμπούτο του στην σειρά το μακρινό 2001, κατά τη διάρκεια της πέμπτης σαιζόν, ως μέλος των “The Super Best Friends”, με τον Ιησού, τον Μωυσή, τον Βούδα, τον Λάο Τσε, τον Τζόζεφ Σμιθ και τον Κρίσνα.

Οι Simpsons στη Βραζιλία

Περισσότερα από είκοσι χρόνια μετρούν οι Simpsons στον αέρα, οπότε δεν προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη το γεγονός ότι από τα εκατοντάδες επεισόδια τουλάχιστον ένα θα είχε προσβάλει κάποιον σε σημείο να απειλήσει την Fox με μήνυση. Στο επεισόδιο “Blame it on Lisa” που προβλήθηκε το 2002, η οικογένεια πάει στο Ρίο ντε Τζανέιρο, όπου κάθε πιθανό κι απίθανο λατινοαμερικάνικο στερεότυπο ζωντανεύει, κάνοντας το ταξίδι τους να μοιάζει με εφιάλτη. Ο Homer πέφτει θύμα απαγωγής από έναν ταξιτζή, ο Bart βλέπει ένα παιδικό σόου που λέγεται “Teleboobies” πριν τον καταπιεί ένα γιγάντιο φίδι, και πολλά ακόμα.

Το επεισόδιο δεν είχε καν προβληθεί, όταν ο Οργανισμός Τουρισμού του Ρίο απείλησε το κανάλι με μηνύσεις, διότι η ιστορία θα έβλαπτε τον τουρισμό της πόλης. Ο παραγωγός James Brooks απάντησε ότι «ζητάμε συγνώμη από την υπέροχη πόλη και τους ανθρώπους του Ρίο ντε Τζανέιρο, κι αν αυτό δεν διορθώνει το ζήτημα που προέκυψε, ο Homer Simpson δέχεται να παλέψει με τον Πρόεδρο της Βραζιλίας στο Celebrity Boxing του Fox».

Το Family Guy και η Sarah Palin

Μερικές φορές, μία και μοναδική ατάκα μπορεί να κάνει τη ζημιά. Τον Φεβρουάριο του 2010, ένα επεισόδιο του Family Guy –που δεν είναι ακριβώς αυτό που θα λέγαμε καρτούν για όλη την οικογένεια– ένας χαρακτήρας με σύνδρομο Down λέει «ο μπαμπάς μου είναι λογιστής, και η μαμά μου είναι η πρώην κυβερνήτης της Αλάσκα». Στην πραγματική πρώην κυβερνήτη της Αλάσκα, τη Sarah Palin, της οποίας ο γιος πάσχει όντως από το σύνδρομο Down, δεν της άρεσε καθόλου αυτό. Φρόντισε, μάλιστα, να κάνει γνωστά τα αισθήματά της στο Facebook, σε επίσημες δηλώσεις και φυσικά σε απειλές προς το κανάλι και τους δημιουργούς της σειράς.

Η Andrea Fay Friedman, η ηθοποιός που δάνεισε την φωνή της στον συγκεκριμένο χαρακτήρα, και η οποία επίσης πάσχει από σύνδρομο Down, έγραψε στους New York Times: «υποθέτω ότι η πρώην κυβερνήτης δεν έχει αίσθηση του χιούμορ. Οι γονείς μου με μεγάλωσαν για να ζήσω μια κανονική ζωή, και με έμαθαν να έχω χιούμορ. Η μητέρα μου δε με κουβαλούσε κάτω από τη μασχάλη της σαν φραντζόλα ψωμί όπως κουβαλά η πρώην κυβερνήτης Palin τον γιο της, Trig, δεξιά κι αριστερά μαζεύοντας λύπηση και ψήφους». Το θέμα, προφανώς, έληξε εκεί.

Το South Park και η Σαϊεντολογία

Θα μπορούσαν να ξεφύγουν η Σαϊεντολογία και ο διασημότερος πρεσβευτής της, Tom Cruise, από την ανελέητη σάτιρα του South Park; Όχι βέβαια. Το επεισόδιο “Trapped in the Closet” της 16ης Νοεμβρίου του 2005, κορόιδευε εξίσου τον ηθοποιό και τη «θρησκεία» του. Όταν η επανάληψη του επεισοδίου, που είχε προγραμματιστεί για τις 15 Μαρτίου του 2006 ακυρώθηκε, οι φήμες οργίασαν. Πολλοί έλεγαν ότι ο Tom Cruise είχε κινήσει μερικά νήματα, απειλώντας το Comedy Central, αν και ο ίδιος ο ηθοποιός αρνήθηκε κάθε ανάμειξη. Την ίδια εβδομάδα, ο Isaac Hayes, σαϊεντολόγος επίσης, που έκανε την φωνή του Chef στη σειρά, δήλωσε ότι παραιτείται, ενοχλημένος από τον τρόπο με τον οποίο το South Park απεικόνιζε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Το “Trapped in the Closet” μπήκε εκείνη την εβδομάδα στο συρτάρι, και η επανάληψη του “Chef’s Chocolate Salty Balls” προβλήθηκε στη θέση του.

Ο Speedy Gonzales

Το 1999, το αμερικανικό Cartoon Network σόκαρε τον πλανήτη, αποφασίζοντας να κόψει τον Speedy Gonzales από τον αέρα και να τον «απαγορεύσει», θεωρώντας ότι προέβαλε ρατσιστικά στερεότυπα –οι φίλοι του Speedy είναι όλοι τεμπέληδες Μεξικάνοι. Το εντυπωσιακό αυτής της ιστορίας είναι ότι τα ίδια τα «θύματα» του ρατσισμού, περιλαμβανομένης της αρχαιότερης ένωσης για τα δικαιώματα των Λατινοαμερικάνων των ΗΠΑ, ξεσηκώθηκαν, ζητώντας την επαναφορά του και λέγοντας σε επίσημες δηλώσεις ότι ο Speedy Gonzales δεν τους είχε προσβάλλει ποτέ, τουναντίον περνούσε θετικά πρότυπα. Οι καμπάνιες για την ανάστασή του διήρκεσαν τρία χρόνια, και το 2002 το συμπαθές τρωκτικό άρχισε και πάλι να τρέχει στα ραδιοκύματα φωνάζοντας Arriba.