Τα ξωτικά, οι Κλίνγκον και η Εσπεράντο

της Ηρώς Κουνάδη

Γιατί να μπει κανείς στη διαδικασία να κατασκευάσει μία γλώσσα; Αν θέλετε την εύκολη απάντηση, γιατί είναι οραματιστής και θέλει όλον τον κόσμο να συνεννοείται με έναν κοινό κώδικα επικοινωνίας ανεξάρτητο από σύνορα και πύργους της Βαβέλ, τον οποίο δε θα περάσει δώδεκα χρόνια σε σχολεία και φροντιστήρια για να μάθει. Αν η ευκολία δεν είναι στο στιλ σας, υπάρχουν ακριβώς τόσες απαντήσεις όσες μπορείτε να φανταστείτε –και μερικές ακόμη που δεν μπορείτε.

Μία από αυτές λέει (απλοποιημένα) ότι, βάση της περίφημης Υπόθεσης Sapir–Whorf, ό,τι δεν μπορούμε να το εκφράσουμε με λόγια δεν μπορούμε και να το σκεφτούμε, δεν υφίσταται ως έννοια –γεγονός που εξηγεί και την, αμφισβητούμενη τελευταία, θεωρία ότι οι άνθρωποι που μιλούν εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους γλώσσες, όπως είναι π.χ. τα Αγγλικά και τα Ιαπωνικά, σκέφτονται και διαφορετικά.

Αν, λοιπόν, τα ξωτικά του Τόλκιν πρέπει να εκφράσουν τον ανώτερο τρόπο σκέψης τους και τα ιδιαίτερα συναισθήματά τους, ή αν οι Κλίνγκον του Σταρ Τρεκ πρέπει να αποτυπώσουν το πολεμοχαρές ταμπεραμέντο τους στις μεταξύ τους συζητήσεις, έστω και μόνο για τις ανάγκες του σεναρίου, δεν πρέπει να έχουν και τη δική τους γλώσσα, που θα συμπεριλαμβάνει, υπό τη μορφή λέξεων, έννοιες που δεν έχουν άμεση αντιστοιχία στις σύγχρονες ομιλούμενες γλώσσες;

Οι συνωμοσιολόγοι, από την άλλη, θα ασπαστούν το λόγο του Όργουελ και του Newspeak του, της «νέας γλώσσας» που επιβάλλει το Κόμμα στο 1984, και η οποία είναι «η μόνη γλώσσα στον κόσμο της οποίας το λεξιλόγιο ολοένα συρρικνώνεται». Το ολοκληρωτικό καθεστώς διαγράφει διαρκώς λέξεις, ξεκινώντας από τα συνώνυμα, έτσι ώστε να υπάρχουν μόνο δυϊκές έννοιες, π.χ. ευχαρίστηση – πόνος, ευτυχία – δυστυχία, και καταλήγοντας να διαγράψει εντελώς λέξεις - έννοιες όπως ελευθερία, επανάσταση, με στόχο, προφανώς, να ελέγξει τη σκέψη των πολιτών του.

Εφιαλτικό; Αν η Εσπεράντο και οι υπόλοιπες γλώσσες που επινοήθηκαν κάποια στιγμή με σκοπό να καταστούν διεθνείς κώδικες επικοινωνίας δεν είχαν αποτύχει –τουλάχιστον εν μέρει– μπορούμε να φανταστούμε πολλούς οπαδούς των θεωριών συνωμοσίας να τους προσάπτουν αυτήν ακριβώς την κατηγορία.

Εμείς, πάλι, γιατί γοητευόμαστε από τις επινοημένες γλώσσες; Επειδή έχουν κάτι εξωτικό; Επειδή αποκωδικοποιούν ως ένα βαθμό το μυστήριο της εμφάνισης και εξέλιξης των σύγχρονων γλωσσών, και τους τρόπους με τους οποίους αυτές επηρέασαν την πορεία των κοινωνιών; Επειδή αποτελούν ένα πόνημα που μοιάζει γιγάντιο; Επειδή απλά ακούγονται ωραία; Ανατρέχουμε σε λίγες από τις αναρίθμητες «φτιαχτές» γλώσσες που τράβηξαν κατά καιρούς τους προβολείς της δημοσιότητας –ή απλά την προσοχή μας– επιχειρώντας να λύσουμε το μυστήριο.

Οι επίδοξες… linguas francas
Γιατί να μην μπορούμε όλοι οι κάτοικοι αυτού του πλανήτη να επικοινωνούμε με έναν κοινό κώδικα επικοινωνίας που δε θα δίνει αβαντάζ σε ένα συγκεκριμένο λαό, ο οποίος θα τον γνωρίζει ως μητρική γλώσσα, όπως συμβαίνει τώρα με τα αγγλικά, πιο πριν με τα γαλλικά, και πάει λέγοντας, αλλά που θα τη μαθαίνουμε όλοι ισότιμα, από το μηδέν και σχετικά εύκολα; Όνειρο θερινής νυκτός; Κι όμως, κάποιοι το υλοποίησαν, ή τουλάχιστον το προσπάθησαν, επινοώντας και διαδίδοντας όχι μία, αλλά εννέα συνολικά τέτοιες γλώσσες.

Εν αρχή ην (όχι η Εσπεράντο, όπως ίσως σκεφτήκατε) αλλά μια γλώσσα που λεγόταν Volapük. Επινοημένη το 1879-1880 από τον Γερμανό ιερέα Johann Martin Schleyer, ο οποίος σύμφωνα με τα λεγόμενά του, ονειρεύτηκε το Θεό να του ζητά να φτιάξει μία παγκόσμια γλώσσα, η Volapük θεωρείται σήμερα η μητέρα των κατασκευασμένων γλωσσών, γνώρισε μια σχετική δημοφιλία τα χρόνια που ακολούθησαν την εμφάνισή της, αλλά αντικαταστάθηκε τον 20ο αιώνα από τις νεότερες, πιο εύκολες στην εκμάθησή τους, Εσπεράντο, Ido και Latino Sine Flexione. Οι ομιλητές της σήμερα υπολογίζονται μόλις σε 20-30 ανά τον κόσμο.

Μόλις επτά χρόνια αργότερα, το 1887, έκανε την εμφάνισή της εκείνη που έμελλε να γίνει η πλέον διαδεδομένη κατασκευασμένη γλώσσα στον πλανήτη, η Εσπεράντο. Με όνομα που σημαίνει «εκείνος που ελπίζει», λεξιλόγιο με ρίζες στις δημοφιλέστερες Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες και γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες όσο απλούστερους μπορούσαν να γίνουν, το μόνο μειονέκτημα που θα μπορούσε ίσως κανείς να τις προσάψει (πέραν της προαναφερθείσας θεωρίας συνωμοσίας, που θα τρεφόταν και από την απέχθεια του ίδιου του Όργουελ προς τη λογική της) θα ήταν το ομολογουμένως άσχημο ηχόχρωμά της. Σήμερα η Εσπεράντο αριθμεί περί τα δύο εκατομμύρια ομιλητών, χίλιους ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη να τη μιλούν ως μητρική γλώσσα, ένα πανεπιστήμιο στο Σαν Μαρίνο να την υιοθετεί ως γλώσσα διδασκαλίας και τον κολοσσό του internet, την Google αυτοπροσώπως, να μεταφράζει την αρχική σελίδα αναζήτησης σε αυτήν.

Μια ομάδα αναθεωρητών της Εσπεράντο ανέλαβε, μερικά χρόνια αργότερα, να κάνει την εκμάθησή της ακόμα ευκολότερη, αλλάζοντας κάποιους σχετικά περίπλοκους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες και εξαλείφοντας από το αλφάβητο τα έξι μη λατινικά γράμματά της. Το αποτέλεσμα της αναθεώρησης ήταν, τελικά, μια διαφορετική γλώσσα, η οποία ονομάστηκε Ido, από τη λέξη της Εσπεράντο που σημαίνει γόνος, και την οποία εύκολα κανείς θα περνούσε, με μια πρώτη ματιά, για Ιταλικά ή Ισπανικά. Η Ido δεν ευτύχησε ποτέ να γνωρίσει τη δημοτικότητα της Εσπεράντο, ενώ ο αριθμός των ομιλητών της παραμένει άγνωστος –υπολογίζεται σε μερικές χιλιάδες ανθρώπους παγκοσμίως.

Ο κόσμος του Τόλκιν
Οι γλώσσες της Arda, του κατά J. R. R. Tolkien κόσμου, είναι όσες και οι φυλές της –άπειρες. Άλλες περισσότερο κι άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες, άλλες με μερικές μόνο λέξεις κι ένα όνομα να εμφανίζονται στα βιβλία του και άλλες με ολόκληρη γραμματική, συντακτικούς κανόνες και λεξικά να έχουν εκδοθεί σε πολλές γλώσσες διεθνώς –αν ενδιαφέρεστε, στα ελληνικά κυκλοφορεί λεξικό της Quenya, της αρχαίας διαλέκτου των ξωτικών. Οι πλέον διαδεδομένες είναι οι γλώσσες των ξωτικών, Quenya και Sindarin, αρχαία και σύγχρονη αντίστοιχα, που έφτασαν στο ζενίθ της δημοτικότητάς τους μετά την επιτυχία των ταινιών. Οι λέξεις στην εσωτερική πλευρά του δαχτυλιδιού είναι γραμμένες στο αλφάβητο Tengwar, που χρησιμοποιείται κυρίως για τη γραφή των γλωσσών των ξωτικών –η γλώσσα, όμως, στην οποία είναι γραμμένες είναι ο Μαύρος Λόγος, η γλώσσα του Sauron και των ακολούθων του.

…Και η pop culture
Οι γλωσσολόγοι συμφωνούν ότι η γλώσσα των Klingon του Star Trek δεν είναι μεν ολοκληρωμένη –της λείπουν βασικές λέξεις, που να εκφράζουν θεμελιώδεις έννοιες ή απλά αντικείμενα της καθημερινής ζωής, όπως το τραπέζι– είναι, όμως, απίστευτα καλοδουλεμένη, με ολοκληρωμένους κανόνες γραμματικής και συντακτικού και δικό της αλφάβητο.

Πνευματικό τέκνο του Mark Okrand, η γλώσσα των Κλίνγκον γνώρισε τις πρώτες ημέρες δημοφιλίας της την εποχή του original series –η πρώτη ατάκα ακούστηκε στην πρώτη ταινία Star Trek, που βγήκε στις σκοτεινές αίθουσες το 1979– για να φτάσει σήμερα να διαθέτει ένα λεξικό, μια επίσημη μετάφραση του Άμλετ, ένα Ινστιτούτο, που αριθμεί 2.500 μέλη σε 50 χώρες του κόσμου και έναν πατέρα που κάποια στιγμή τη δεκαετία του ’90 προσπάθησε να κάνει το νήπιο γιο του δίγλωσσο, μιλώντας του τη γλώσσα των Klingon παράλληλα με τα αγγλικά. Όχι κι άσχημα για την πλέον δυσπρόφερτη γλώσσα του κόσμου.