Βασιλική Παπαγεωργίου – Νικηφόρος Μεταξάς: «Η απώλεια μνήμης είναι για μας θλιβερή»

της Φιλουμένας Ζλατάνου

Μερικές φορές με αφορμή έναν δίσκο έρχεσαι σε επαφή με ανθρώπους προικισμένους και ξεχωριστούς. Η Βασιλική Παπαγεωργίου και ο Νικηφόρος Μεταξάς μας είχαν χαρίσει πριν κάποια χρόνια έναν ιδιαίτερα δυνατό δίσκο, σε συνεργασία με τους Mode Plagal, το "Στου Βοσπόρου το Πέρα", όπου ένωναν στοιχεία ελληνικά και τουρκικά, με πρωτοποριακές ενορχηστρώσεις, με αυτοσχεδιασμούς και στίχους που υμνούσαν τον μουσικό και πολιτιστικό καμβά της γείτονος χώρας, και ξυπνούσαν ελληνικές μνήμες. Φέτος, με πιο εσωτερικές και εκφραστικές ενορχηστρώσεις και συνεργαζόμενοι με τους δυο εκ των Mode Plagal, τον Κλέωνα Αντωνίου που είχε και τη μουσική διεύθυνση του δίσκου και τον Αντώνη Μαράτο, καθώς και με δύο ακόμη μουσικούς τον Engin Arslan και τον Νίκο Κράλλη, μας χάρισαν τα "Ελληνοτουρκικά".

Η Παπαγεωργίου και ο Μεταξάς ζουν χρόνια στη Χάλκη, ένα από τα πιο όμορφα Πριγκιποννήσια, γράφοντας, συνθέτοντας και βιώνοντας μια διαφορετική και ξεχωριστή πραγματικότητα. Κάνουν προσπάθειες να ενώσουν πολιτιστικά δυο λαούς που εντέλει έχουν τόσα κοινά μεταξύ τους. Δυο άνθρωποι του πνεύματος με πολλά βιώματα, οι οποίοι με όπλο τη μουσική και το τραγούδι δημιουργούν γέφυρες. Μίλησαν στο in2life.gr ένα απόγευμα που βρέθηκαν στην Αθήνα, για τη μουσική, το Κέντρο Ήχου Χάλκη, τον νέο δίσκο, τη δύναμη της λαϊκής μουσικής και για το πώς είναι να ζει ένας Έλληνας στην Τουρκία.

Τα καλύτερα τραγούδια γεννιούνται από καημό και θλίψη;
Βασιλική Παπαγεωργίου: Η μουσική δε μπορεί να είναι μόνο διασκέδαση και χαρά, δεδομένης και της γενικότερης κατάστασης της ανθρωπότητας. Τα τραγούδια που διαλέξαμε για τον δίσκο είναι τραγούδια που χρόνια ακούμε στη Χάλκη, όπου ζούμε με τον Νικηφόρο, και τα αγαπάμε πολύ.

Νικηφόρος Μεταξάς: Ζούμε σε ένα νησί όπου η ελληνική παρουσία ήταν πολύ έντονη, ζωντανή, δημιουργική –σε αντίθεση με τη σημερινή κατάσταση όπου και οι μνήμες ακόμη περνούν στη λήθη. Η απώλεια μνήμης είναι για μας θλιβερή, θα θέλαμε μέσα από τη μουσική και την εργασία μας να ζωντανέψουμε, να διατηρήσουμε ό,τι μπορεί να διασωθεί και να ματαλαμπαδευτεί στους νεότερους.

Β.Π.: Οι Έλληνες όταν εκφράζονταν λαϊκά είχαν το στοιχείο της χαρμολύπης, ενώ σήμερα ο τρόπος έκφρασης έχει μία τάση φυγής από την αλήθεια που ζούμε. Εμείς διαλέξαμε και κομμάτια που εκφράζουν αυτόν τον καημό. Όλα τα παλιά τραγούδια που ήταν γεννημένα μέσα από την ψυχή του λαού κι όχι μιας μόνο ελίτ, ή αστικής τάξης, ή του ποπ που βλέπουμε να επικρατεί παντού πια, σ’αυτά τα τραγούδια είναι που επιστρέφουν και σήμερα οι άνθρωποι όταν θέλουν πραγματικά να εκφραστούν. Δύσκολα μένουν στο νου οι σύγχρονοι στίχοι.

Πού βρίσκεται η αλήθεια του καθενός;
Β.Π.: Για να βρει ο καθένας την προσωπική του αλήθεια πρέπει να χαθεί στον λαβύρινθο μέσα του, ν’ αντιμετωπίσει το Μινώταυρό του κι ακόμη να συνειδητοποιήσει την αλήθεια του κόσμου στον οποίο βρίσκεται. Αυτά τα δυο είναι αλληλένδετα. Είναι ένας διαρκής αγώνας γιατί πάντα ο άνθρωπος έχει την τάση να ξεφεύγει προς το εύκολο. Χρειάζεται να θυμόμαστε, να αναμετριόμαστε με τον εαυτό μας και με τον άλλο, γιατί ο κόσμος είναι και ο άλλος και οφείλουμε να τον κατανοούμε.

Έχουν τη δύναμη τα τραγούδια να αφυπνίσουν συνειδήσεις και να ενώσουν τους ανθρώπους;
Β.Π.: Φυσικά, όταν είναι γεννημένα κι αυτά μέσα από συνθήκες αλήθειας. Προσωπικά καμαρώνω, που μέχρι προσφάτως είχαμε αληθινή λαϊκή μουσική που εξέφραζε τον λαό. Υπάρχει και σήμερα αυτή η ανάγκη, κι ακόμα και αν φαίνονται όλα στάσιμα χωρίς σπίθα δημιουργίας, παρόλα αυτά, πιστεύω πως το πνεύμα αυτό καραδοκεί. Είναι πολύ σημαντικό για τον Έλληνα να εκφράζεται μέσα από τη μουσική, το τραγούδι και την τέχνη γενικότερα. Αν αυτό σβήσει εντελώς σημαίνει ότι θα σβήσουμε και σαν γένος. Το πρώτο κλαδί του δέντρου της ελληνικής ψυχής που θα αντιδράσει, στην τωρινή κρίση, θα είναι η μουσική, θα δημιουργηθεί κάτι νέο, θέλω να ελπίζω.

Μιλήστε μου για τη δημιουργία του δίσκου. Στις ενορχηστρώσεις συναντάμε πιο παραδοσιακά όργανα και φόρμες, με καθαρό ήχο, γεγονός που αναδεικνύει ακόμα περισσότερο τα τραγούδια. Καθώς συνεργάζεστε με δύο από τα μέλη των Mode Plagal σε αυτόν το δίσκο, διέκρινα διαφορετική ενορχηστρωτική προσέγγιση από αυτήν του δίσκου «Του Βοσπόρου το πέρα» (σ.σ. στον δίσκο αυτό συνυπήρξε το σχήμα «Βόσπορος» με τους «Mode Plagal»). Δίνετε πιο βάση στην παράδοση και όχι στη μίξη ήχων και στην πρωτοπορία. Ένα σχόλιο.
Β.Π.: Με τα παιδιά από τους Mode Plagal συνεργαζόμαστε πάρα πολλά χρόνια από όταν δημιουργήσαμε το «Φανάρι της Ανατολής». Ερχόντουσαν στην Πόλη από το 1994 και πάντα υπήρχε αυτή η τριβή με τους Τούρκους μουσικούς του σχήματος, οπότε ήταν φυσική συνέπεια η δημιουργία του άλμπουμ «Του Βοσπόρου το Πέρα», που είχε πρωτοποριακό ήχο.

Αργότερα, αναζητώντας να αξιοποιήσουμε την πολύχρονη εμπειρία μας στον χώρο της μουσικής και των πολιτιστικών, γενικότερα, ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, ιδρύσαμε τη Μη Κυβερνητική Οργάνωση «Βόσπορος – Πολιτιστική Συνεργία» με έδρα την Αλεξανδρούπολη. Έπειτα, εξασφαλίζοντας επιδότηση από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας, αναλάβαμε την ανακαίνιση του κτηρίου της Ελληνικής Δημοτικής Σχολής Χάλκης Πριγκηπονήσων, που παραμένει κλειστό από το 1972, με σκοπό να το μετατρέψουμε σε Πολιτιστικό Κέντρο Σεμιναρίων για τη Μουσική της Ελλάδας, της Τουρκίας και της ευρύτερης περιοχής.

Όλη αυτή η προσπάθεια μάς απομάκρυνε, βέβαια, από τη μουσική δημιουργία, πράγμα που μας στοίχισε πολύ, γι’αυτό πέρυσι, που είχε δρομολογηθεί πια η κατάσταση του έργου, μόλις ήρθε ο φίλος μας και μέλος του συγκροτήματος «Βόσπορος» Engin Arslan, να μας δει, εδώ στην Αθήνα, πήγαμε να παίξουμε σε έναν μικρό χώρο για να έρθουμε σε επαφή με τη μουσική και τόσο πολύ άρεσε σε μας και τον κόσμο που αποφασίσαμε να το ηχογραφήσουμε. Τόσο αυθόρμητα γεννήθηκε ο δίσκος, σε αντίθεση με τον προηγούμενο που ήταν πιο οργανωμένος, και στον οποίο τα παιδιά αλλά και οι Τούρκοι είχαν συνθέσει κομμάτια και εγώ είχα γράψει στίχους. Στα «Ελληνοτουρκικά» ηχογραφήσαμε όλοι μαζί, με γρήγορη ροή, σε διάστημα περίπου 5 ημερών και διορθώθηκαν ελάχιστα πράγματα.

Ν.Μ.: Ο «Βόσπορος» είναι μεγάλο συγκρότημα και πρέπει να υπάρχουν ενορχηστρώσεις. Στα «Ελληνοτουρκικά» είναι τέσσερις μουσικοί μόνο. Ο καθένας από αυτούς έχει ένα βίωμα, είναι διαλεγμένοι, έχουν ένα ντέρτι κι αυτό ακούγεται στο δίσκο. Dard στα περσικά σημαίνει ‘η μελαγχολία που προέρχεται από τον νόστο’. Στα παλιά ρεμπέτικα ακούγεται αυτό πολύ καθώς και στα αλεβίτικα κομμάτια. Τα βάλαμε μαζί με ελληνικά τραγούδια χωρίς να ξενίζει η μίξη τους. Αυτό που τα ενώνει όλα είναι η νοσταλγία.

Τα αλεβίτικα κομμάτια έχουν ένα διάστημα, το Σι κατεβασμένο, πιο χαμηλό από το ευρωπαϊκό και δεν πιάνεται εύκολα. Στην κιθάρα πιάνεται με το slide, είναι μία blue note. Δεν υπάρχει στο πιάνο επάνω, το χρησιμοποιούν και οι μπλουζίστες στην Αμερική.

Β.Π.: Αυτή η blue note ακριβώς εκφράζει τον καημό, τον ανθρώπινο πόνο.

Ν.Μ.: Οι Αλεβί το έχουν μελετήσει πολύ, γιατί προκαλεί μια συγκεκριμένη πνευματική κατάσταση. Ο Κλέωνας το πιάνει με την κιθάρα, με το slide, δίνοντας μια πιο blues διάσταση.

Το τελευταίο τραγούδι είναι μία έκπληξη. Το παραδοσιακό «Κάτω από το ραδίκι» διαρκεί 13 ολόκληρα λεπτά. Πώς προέκυψε;
Ν.Μ.: Διαρκεί 13 λεπτά αλλά δεν κάνει κοιλιά. Ο Κλέωνας το παίζει εμπνευσμένα και αφήνει χώρο για να αυτοσχεδιάσει ο Engin με τη λάφτα. Το «ραδίκι» προστατεύει τα δυο μικρά πιτσιρίκια σαν θόλος.

Β.Π.: Έχω διαβάσει ότι οι στίχοι είναι πολύ παλιοί και έχουν τις ρίζες τους στη Βυζαντινή περίοδο και από εκεί περάσανε στο παραδοσιακό τραγούδι. Το ραδίκι είναι τελείως λαϊκό φυτό, μπορεί ο καθένας και στη μεγαλύτερη φτώχεια να κόψει ραδίκια, να τα βράσει και να τα μοιραστεί. Είναι σύμβολο της λαϊκότητας και της δημοκρατίας. Τα πιτσιρίκια εκφράζουν την επαναστατικότητα της νεότητας που θέλει να βρει μια αλήθεια πέρα από το κατεστημένο.

Υπάρχει στις μέρες μας αυτή η επαναστατικότητα;
Β.Π.: Ζούμε σε μια εποχή επιβεβλημένης κατανάλωσης και δε φταίνε τα παιδιά γι’ αυτό. Έτσι τους μάθαμε, να ζητάνε την ασφάλεια που προσφέρει η ύλη. Ζουν, χωρίς φυσικά να το συνειδητοποιούν, σε μια φρούδα, υποτιθέμενη ευδαιμονία, γιατί στην πραγματικότητα έχουν μεγάλη μοναξιά.

Ν.Μ.: Στην Ελλάδα, την δεκαετία του 1960, υπήρχε φτώχεια αλλά όχι μιζέρια. Μπορεί να είσαι πλούσιος και μίζερος. Τότε ήξεραν να απολαμβάνουν τα απλά πράγματα. Υπήρχε ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον.

Β.Π.: Σήμερα το όραμα εξαντλείται στο κέρδος.

Πώς είναι οι συνθήκες ζωής των Ελλήνων στην Τουρκία;
Ν.Μ.: Ο λαός έχει μια φυσική αγνότητα που προέρχεται από τη μικρασιατική του προέλευση. Με αυτούς μπορείς να συνεννοηθείς. Έχουν μια ευλάβεια προς τα όντα, απλώς ζουν καταπατημένοι από ένα σύστημα που τους εκμεταλλεύεται. Πρέπει να γνωρίζει κανείς την παιδεία και την παράδοση του λαού αυτού για να τον κατανοήσει.

Β.Π.: Όσοι προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή της Μικρασίας αγαπούν και σέβονται το ελληνικό πνεύμα και την ανάγκη για ελεύθερη έκφραση που έχει σφραγίσει τον ελληνικό πολιτισμό. Αυτό φαίνεται και από το πόσο αγαπούν τη γλώσσα όταν την ακούν στα τραγούδια. Περιμένουν μία πολιτιστική ενέργεια από την πλευρά της Ελλάδος. Για μένα έχει πολύ περισσότερο νόημα να ζω στη Χάλκη ως Ελληνίδα παρά να ζούσα σε κάποια άλλη χώρα του εξωτερικού. Με τους Τούρκους έχουμε ιστορική σχέση. Βρίσκεσαι σε συνεχή επαφή με τις ρίζες σου κι αυτό, πιστεύω, το αισθάνεται κάθε Έλληνας που επισκέπτεται την Πόλη.

«Υπάρχουν πολλοί δρόμοι για έναν άνθρωπο, αλλά ο πραγματικά δικός του δρόμος είναι αυτός που, αν τον ακολουθήσει, ο πόθος του μεγαλώνει», Οδυσσέας Ελύτης. Ένα σχόλιο κυρία Παπαγεωργίου;
Β.Π.: Η φύση του ανθρώπου είναι πολυποίκιλη και μπορεί να αισθανθεί ότι υπάρχουν πολλοί δρόμοι να ακολουθήσει. Η αληθινή ουσία του, όμως, εκφράζεται από έναν, τον πιο δυνατό που συνδυάζει όλους τους υπόλοιπους και συνήθως είναι και ο πιο δύσκολος ν’ακολουθηθεί. Αγαπώ και θαυμάζω τους ποιητές διότι έχουν καταφέρει να συνενώσουν σε ένα ύφος όλες τις εκφάνσεις της υπόστασής τους. Ο Ελύτης με αυτή τη φράση τόνισε την ανάγκη να βρει κανείς την αληθινή του πνευματική ρίζα. Ο πόθος για τη ζωή, την αγάπη, τη δημιουργία θα μεγαλώσει αν βρει τον πραγματικό του δρόμο. Αρκεί να μη συμβιβαστεί. Ο πόθος για την αλήθεια είναι εξυψωτικός και μας ωθεί προς την κάθετη ζωή κι όχι την οριζόντια. Χωρίς πόθο είμαστε αδρανείς. Ο πόθος απελευθερώνει από τα πάθη που μας φέρνουν σε τέλμα.

Τα επόμενα σχέδιά σας;
Β.Π.: Ετοιμάζουμε έναν δίσκο για την Καππαδοκία με τους Mode Plagal, που τον δουλεύουμε εδώ και χρόνια. Η Καππαδοκία υπήρξε κοιτίδα της Ελληνορθόδοξης παράδοσης. Εκεί έχει τις ρίζες του και το ακριτικό τραγούδι. Έχω γράψει στίχους, τα παιδιά έχουν συνθέσει, και είναι πιο εξελιγμένο μουσικά από τον δίσκο «Του Βοσπόρου το Πέρα», αλλά δυστυχώς, επειδή είναι μεγάλη παραγωγή, είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί, γιατί οι εταιρίες δεν δίνουν πλέον χρήματα. Ευελπιστούμε να είναι η πρώτη παραγωγή του Πολιτιστικού - Μουσικού Κέντρου (www.halkicentre.org) που ετοιμάζουμε στη Χάλκη.