Αντιστέκεσαι κι εσύ στις αλλαγές της γλώσσας;
Η γλώσσα δεν ήταν κάτι γραμμένο πάνω σε πλάκες που μας πέταξαν οι θεοί του Ολύμπου από τον ουρανό. Τη γλώσσα τη φτιάχνουμε εμείς. Κάθε μέρα.
της Ηρώς Κουνάδη
Ένα καλό τεστ για να καταλάβεις ότι μεγάλωσες (γέρασες και παραξένεψες, αν θέλουμε να είμαστε λιγότερο κομψοί) είναι η στιγμή που θα αρχίσει να σε ενοχλεί η γλώσσα που χρησιμοποιούν άνθρωποι νεότεροι από σένα. Και δε μιλάμε μόνο για ακρωνύμια τύπου ο-μι-τζί ή λέξεις που θα χρειαστεί να ανατρέξεις στο slang.gr για να μάθεις τι σημαίνουν. Μιλάμε για αλλαγές στη γλώσσα πιο υποδόριες από αυτές, και ακριβώς γι’ αυτό πιο τρομακτικές –τουλάχιστον την πρώτη φορά που θα τις αντικρύσεις.
«Θα σας το επικοινωνήσουμε»
Ας μην κρυβόμαστε, κι εμείς την πρώτη φορά που είδαμε το «επικοινωνώ» να χρησιμοποιείται σαν μεταβατικό ρήμα ένα μικρό σοκ το νιώσαμε. Αν όμως ρωτήσεις σχετικά ανθρώπους που έχουν δει τα μάτια τους πιο πολλά από τα δικά σου, θα σου πουν ότι το ίδιο συνέβη πριν από λίγα χρόνια σε πολλά ακόμα ρήματα, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το «διαρρέω». «Το διέρρευσαν στον Τύπο» λέμε σήμερα, και φύλλο δεν κουνιέται, γιατί κανείς δεν θυμάται πια πως μέχρι πρότινος το διαρρέω ήταν αυστηρά −και εξ ορισμού αν το σκεφτείς– αμετάβατο. Έπαθε τίποτα η τρισχιλιετής, βοήθειά μας;
Οι νεολογισμοί πλουτίζουν τη γλώσσα, δεν την φτωχαίνουν
Θα μπορούσες ποτέ να διανοηθείς ότι το «ενδιαφέρον» δεν είναι ελληνική λέξη; Κι όμως, όπως μας ενημερώνει ο Εμμανουήλ Κριαράς στο Πρόσωπα και Θέματα από την Ιστορία του Δημοτικισμού ο λογοτέχνης και μεταφραστής Αλέξανδρος Πάλλης επικρίνει σε επιστολή του το 1909 την Πηνελόπη Δέλτα, επειδή εκείνη χρησιμοποιεί την έκφραση «δεν με ενδιαφέρει»: «Εκείνο το φιράγκικο (!) σας το χαρίζω. Εμένα με φτάνουν τα ρωμαίικα: δε με μέλει, δε με νοιάζει, δε με κόφτει, δε μου καίγεται καρφί». Το λέει «φιράγκικο», φράγκικο δηλαδή, επειδή –όπως κανείς δεν θυμάται πια– το ρήμα «ενδιαφέρω» είναι μεταφραστικό δάνειο από τα γαλλικά.
Γλώσσα που δεν εμπλουτίζεται, πεθαίνει
Το «πεθαίνει» εδώ είναι κυριολεκτικό: Κάθε 14 μέρες, μία γλώσσα εξαφανίζεται από τον πλανήτη. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, σε έναν αιώνα από τώρα οι μισές από τις περίπου 7.000 γλώσσες που μιλιούνται αυτή τη στιγμή θα έχουν εξαφανιστεί. Ένας από τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό, είναι πως οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας αρχίζουν να χρησιμοποιούν περισσότερο μια άλλη, η οποία εκφράζει καλύτερα έννοιες ή ανάγκες της καθημερινότητάς τους που δεν υπήρχαν στο παρελθόν. Συνήθως, αυτή η γλώσσα είναι τα αγγλικά, τα ισπανικά ή τα κινέζικα –αναλόγως γεωγραφικής εγγύτητας.
Και πού τη βρήκαν αυτές οι γλώσσες την ικανότητα να εκφράζουν έννοιες ή ανάγκες που δεν υπήρχαν στο παρελθόν; Στην προθυμία τους να εμπλουτίζονται και να αναπροσαρμόζονται χωρίς αγκυλώσεις. Σκέψου μόνο ότι το επίσημο λεξικό της Οξφόρδης ανανεώνεται και επανακυκλοφορεί τέσσερις φορές τον χρόνο, με περίπου 700 νέες λέξεις σε κάθε έκδοση. Στην τελευταία, του προηγούμενου μήνα, προστέθηκε για παράδειγμα η λέξη της χρονιάς, ο «αντιεμβολιαστής».
Η γλώσσα είμαστε εμείς
Η γλώσσα που μιλάς δεν είναι κάτι δανεικό, που πρέπει να το προσέχεις μην και το χαλάσεις. Είναι ένα κομμάτι σου, που λέει πράγματα για σένα και για τον τρόπο που σκέφτεσαι. Είναι αυτή που διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τη συλλογική μας κουλτούρα –η οποία αλίμονο αν έμενε η ίδια αυτή που ήταν το 1960, το 1830 ή τον 5ο αιώνα π.Χ. Οι κοινωνίες, όπως και οι άνθρωποι, μεγαλώνοντας αναθεωρούν, προοδεύουν και αλλάζουν. Κυρίως αλλάζουν. Κάθε μέρα που περνάει. Φαντάζεσαι να μην άλλαζε μαζί τους και η γλώσσα που μιλάνε;
Να συνεννοούμαστε, παιδιά, κι όλα τα άλλα θα τα βρούμε
«Πας έξω να τσιγαρίσεις;» είπε πρόσφατα ένα πιτσιρίκι που είδε τον μπαμπά του να κατευθύνεται στην πόρτα με τα Camel ανά χείρας. Ο μπαμπάς μίλησε για «λάθος», ήταν όμως; Αν σκεφτείς ότι κάποιοι από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες εντός κι εκτός συνόρων φημίζονται για την ικανότητά τους να φτιάχνουν λέξεις –ο Σκαρίμπας είναι ένα από τα εγχώρια παραδείγματα που μας έρχονται πρόχειρα κατά νου, ο Κορτάσαρ από τα διεθνή− που μια χαρά καταλαβαίνεις τι σημαίνουν κι ας είναι «αδόκιμες» (δεν το λέμε αυτό, Φάνη μου) θα συνειδητοποιήσεις ότι έχει δίκιο αυτή η μερίδα γλωσσολόγων που υποστηρίζει πως «ό,τι είναι κατανοητό, είναι και αποδεκτό».
Γιατί τελικά, αν την απαλλάξουμε από όλες τις αγκυλώσεις και όλα τα αφηγήματα που της έχουμε φορτώσει, η γλώσσα έχει έναν και μόνο λόγο ύπαρξης: Να καταλαβαίνουν οι άλλοι τι θες να πεις.
Ένα καλό τεστ για να καταλάβεις ότι μεγάλωσες (γέρασες και παραξένεψες, αν θέλουμε να είμαστε λιγότερο κομψοί) είναι η στιγμή που θα αρχίσει να σε ενοχλεί η γλώσσα που χρησιμοποιούν άνθρωποι νεότεροι από σένα. Και δε μιλάμε μόνο για ακρωνύμια τύπου ο-μι-τζί ή λέξεις που θα χρειαστεί να ανατρέξεις στο slang.gr για να μάθεις τι σημαίνουν. Μιλάμε για αλλαγές στη γλώσσα πιο υποδόριες από αυτές, και ακριβώς γι’ αυτό πιο τρομακτικές –τουλάχιστον την πρώτη φορά που θα τις αντικρύσεις.
«Θα σας το επικοινωνήσουμε»
Ας μην κρυβόμαστε, κι εμείς την πρώτη φορά που είδαμε το «επικοινωνώ» να χρησιμοποιείται σαν μεταβατικό ρήμα ένα μικρό σοκ το νιώσαμε. Αν όμως ρωτήσεις σχετικά ανθρώπους που έχουν δει τα μάτια τους πιο πολλά από τα δικά σου, θα σου πουν ότι το ίδιο συνέβη πριν από λίγα χρόνια σε πολλά ακόμα ρήματα, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το «διαρρέω». «Το διέρρευσαν στον Τύπο» λέμε σήμερα, και φύλλο δεν κουνιέται, γιατί κανείς δεν θυμάται πια πως μέχρι πρότινος το διαρρέω ήταν αυστηρά −και εξ ορισμού αν το σκεφτείς– αμετάβατο. Έπαθε τίποτα η τρισχιλιετής, βοήθειά μας;
Οι νεολογισμοί πλουτίζουν τη γλώσσα, δεν την φτωχαίνουν
Θα μπορούσες ποτέ να διανοηθείς ότι το «ενδιαφέρον» δεν είναι ελληνική λέξη; Κι όμως, όπως μας ενημερώνει ο Εμμανουήλ Κριαράς στο Πρόσωπα και Θέματα από την Ιστορία του Δημοτικισμού ο λογοτέχνης και μεταφραστής Αλέξανδρος Πάλλης επικρίνει σε επιστολή του το 1909 την Πηνελόπη Δέλτα, επειδή εκείνη χρησιμοποιεί την έκφραση «δεν με ενδιαφέρει»: «Εκείνο το φιράγκικο (!) σας το χαρίζω. Εμένα με φτάνουν τα ρωμαίικα: δε με μέλει, δε με νοιάζει, δε με κόφτει, δε μου καίγεται καρφί». Το λέει «φιράγκικο», φράγκικο δηλαδή, επειδή –όπως κανείς δεν θυμάται πια– το ρήμα «ενδιαφέρω» είναι μεταφραστικό δάνειο από τα γαλλικά.
Γλώσσα που δεν εμπλουτίζεται, πεθαίνει
Το «πεθαίνει» εδώ είναι κυριολεκτικό: Κάθε 14 μέρες, μία γλώσσα εξαφανίζεται από τον πλανήτη. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, σε έναν αιώνα από τώρα οι μισές από τις περίπου 7.000 γλώσσες που μιλιούνται αυτή τη στιγμή θα έχουν εξαφανιστεί. Ένας από τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό, είναι πως οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας αρχίζουν να χρησιμοποιούν περισσότερο μια άλλη, η οποία εκφράζει καλύτερα έννοιες ή ανάγκες της καθημερινότητάς τους που δεν υπήρχαν στο παρελθόν. Συνήθως, αυτή η γλώσσα είναι τα αγγλικά, τα ισπανικά ή τα κινέζικα –αναλόγως γεωγραφικής εγγύτητας.
Και πού τη βρήκαν αυτές οι γλώσσες την ικανότητα να εκφράζουν έννοιες ή ανάγκες που δεν υπήρχαν στο παρελθόν; Στην προθυμία τους να εμπλουτίζονται και να αναπροσαρμόζονται χωρίς αγκυλώσεις. Σκέψου μόνο ότι το επίσημο λεξικό της Οξφόρδης ανανεώνεται και επανακυκλοφορεί τέσσερις φορές τον χρόνο, με περίπου 700 νέες λέξεις σε κάθε έκδοση. Στην τελευταία, του προηγούμενου μήνα, προστέθηκε για παράδειγμα η λέξη της χρονιάς, ο «αντιεμβολιαστής».
Η γλώσσα είμαστε εμείς
Η γλώσσα που μιλάς δεν είναι κάτι δανεικό, που πρέπει να το προσέχεις μην και το χαλάσεις. Είναι ένα κομμάτι σου, που λέει πράγματα για σένα και για τον τρόπο που σκέφτεσαι. Είναι αυτή που διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τη συλλογική μας κουλτούρα –η οποία αλίμονο αν έμενε η ίδια αυτή που ήταν το 1960, το 1830 ή τον 5ο αιώνα π.Χ. Οι κοινωνίες, όπως και οι άνθρωποι, μεγαλώνοντας αναθεωρούν, προοδεύουν και αλλάζουν. Κυρίως αλλάζουν. Κάθε μέρα που περνάει. Φαντάζεσαι να μην άλλαζε μαζί τους και η γλώσσα που μιλάνε;
Να συνεννοούμαστε, παιδιά, κι όλα τα άλλα θα τα βρούμε
«Πας έξω να τσιγαρίσεις;» είπε πρόσφατα ένα πιτσιρίκι που είδε τον μπαμπά του να κατευθύνεται στην πόρτα με τα Camel ανά χείρας. Ο μπαμπάς μίλησε για «λάθος», ήταν όμως; Αν σκεφτείς ότι κάποιοι από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες εντός κι εκτός συνόρων φημίζονται για την ικανότητά τους να φτιάχνουν λέξεις –ο Σκαρίμπας είναι ένα από τα εγχώρια παραδείγματα που μας έρχονται πρόχειρα κατά νου, ο Κορτάσαρ από τα διεθνή− που μια χαρά καταλαβαίνεις τι σημαίνουν κι ας είναι «αδόκιμες» (δεν το λέμε αυτό, Φάνη μου) θα συνειδητοποιήσεις ότι έχει δίκιο αυτή η μερίδα γλωσσολόγων που υποστηρίζει πως «ό,τι είναι κατανοητό, είναι και αποδεκτό».
Γιατί τελικά, αν την απαλλάξουμε από όλες τις αγκυλώσεις και όλα τα αφηγήματα που της έχουμε φορτώσει, η γλώσσα έχει έναν και μόνο λόγο ύπαρξης: Να καταλαβαίνουν οι άλλοι τι θες να πεις.
