Η Αθήνα των Οθωμανών: Βόλτες σε μια ξεχασμένη Ιστορία

Δεν θέλουμε να σε σοκάρουμε, αλλά κάποιος πρέπει επιτέλους να το πει: Σε αντίθεση με ό,τι μοιάζουμε να πιστεύουμε οι περισσότεροι κάτοικοί της, η Αθήνα δεν πέρασε από την εποχή του Σωκράτη απευθείας σε εκείνη του Όθωνα. Δεν ήταν μια μικρή κι ασήμαντη επαρχία που έπαψε να υπάρχει όταν έπεσε η Πόλη. Δεν την εγκατέλειψαν μαζικά οι κάτοικοί της το 1456 άμα τη εμφανίσει του Μωάμεθ του Πορθητή, τρία μόλις χρόνια από την πτώση της Κωνσταντινούπολης, ούτε απέμειναν εδώ μόνο οι βοεβόδες (διοικητές) της να κάνουν παρέα με τον Έλγιν στην Ακρόπολη.

Απλώς, τις περισσότερες φορές, την ανατολίτικη περίοδο της αθηναϊκής Ιστορίας επιμένουμε να την αγνοούμε –για διάφορους ιστορικοθρησκευτικούς λόγους, που δεν είναι του παρόντος. Κι ας είναι τα απομεινάρια της καθημερινά μπροστά μας, κι ας έχουν αξιοσημείωτα γοητευτικές ιστορίες να διηγηθούν. Τις καλύπτουν οι σκόνες της προκατάληψης, μαζί με εκείνες του χρόνου. Μέχρι να τύχει να κοντοσταθείς έξω από το χαμάμ, ή μπροστά σε ένα από τα δύο τζαμιά της που επιβιώνουν μέχρι σήμερα, και να αναρωτηθείς: Πώς να ήταν άραγε η Αθήνα το 1700;

Μια ξενάγηση στην Οθωμανική Αθήνα

Μία από τις πολλές ενδιαφέρουσες ξεναγήσεις της Action Plus, για τις οποίες σου τα έχουμε ξαναπεί, είναι αυτή στην Οθωμανική Αθήνα, που επαναλαμβάνεται τακτικά, μία-δύο φορές τον μήνα, κατά κανόνα Σάββατο απόγευμα (η επόμενη έχει προγραμματιστεί για τις 22 Νοεμβρίου στις 16.00).

Κατά τη διάρκειά της, θα μάθεις τα πάντα για τις 300 εκκλησίες, τα 3 χαμάμ και τα 9 τζαμιά που υπήρχαν στην οθωμανική Αθήνα, και από τα οποία σήμερα επιβιώνουν 50 εκκλησίες, ένα χαμάμ και δύο τζαμιά, γιατί η κατεδαφιστική μανία του 19ου αιώνα δεν έκανε διακρίσεις ανάμεσα σε θρησκείες και πολιτισμούς, ό,τι δεν ήταν του 5ου αιώνα π.Χ. έπρεπε να φύγει.

Η ξενάγηση περνά μέσα από το Αρχοντικό των Μπενιζέλων, το γνωστό και ως «παλαιότερο σπίτι της Αθήνας», και έξω από το Λουτρό των Αέρηδων, τον Μεντρεσέ, τα δύο τζαμιά, το Αρχοντικό Λογοθέτη, και κάποια σημεία όπου βρίσκονταν κρήνες, τζαμιά και εκκλησάκια που δεν υπάρχουν πια.

Η οθωμανική Αθήνα σε 8 στάσεις

«Επτά χιλιάδες συνολικά είναι τα σπίτια της Αθήνας. Όλα κεραμοσκέπαστα, και πολύ στέρεες πέτρινες κατασκευές. Εδώ δεν πρόκειται να δεις ξύλινο σπίτι ή χτισμένο με τούβλα και λάσπη. Όλα τα οικοδομήματα είναι τέλειες λιθοδομές» γράφει το 1667 ο τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί.

Το Αρχοντικό Μπενιζέλου

Φωτό: Birute Vijeikiene / Shutterstock.com

Το πατρικό σπίτι της Αγίας Φιλοθέης βρίσκεται στο 96 της οδού Αδριανού και πιθανότατα το έχεις ακουστά ως «το παλαιότερο σπίτι της Αθήνας», όπως γράφει πλέον σε δύο γλώσσες και η μεγάλη καφέ πινακίδα στην πρόσοψή του. Με την ιστορία του να ξεκινά γύρω στο 1550, το Αρχοντικό (του 18ου αιώνα, όπως το βλέπεις σήμερα) είναι το καλύτερα διατηρημένο και το πιο υποδειγματικά αναστηλωμένο κτίριο οθωμανικής αρχιτεκτονικής στη μικρή μας πόλη.

Το σαχνισί (*) στην πίσω αυλή του είναι το μοναδικό της Αθήνας, ενώ στο εσωτερικό του αρχοντικού θα δεις χαγιάτια, οντάδες (έναν χειμερινό με τζάκι κι έναν καλοκαιρινό χωρίς), ανώι και κατώι κομπλέ με τα βυζαντινά πιθάρια του, και πολλές επεξηγηματικές πινακίδες σχετικά με την αρχιτεκτονική και την καθημερινότητα της εποχής.

(*) Σαχνισιά λέμε αυτά τα πολύ χαρακτηριστικά κλειστά μπαλκόνια που στηρίζονται πάνω σε ξύλινα δοκάρια. Είναι οι τυπικά οθωμανικοί πρόδρομοι των έρκερ, και τα συναντάμε σε όλα τα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή. Το όνομά τους είναι περσικό, σημαίνει «θρόνος του βασιλιά», παρόλο που σε αυτά κάθονταν συνήθως οι γυναίκες, για να μπορούν να κοιτάζουν έξω χωρίς να τις βλέπουν.

Το αρχοντικό είναι επισκέψιμο καθημερινά 11.00-20.00 με ελεύθερη είσοδο, και προαιρετική συνεισφορά για την Αποστολή, τον φιλανθρωπικό οργανισμό της Αρχιεπισκοπής Αθηνών η οποία ανέλαβε την αναστήλωση και διαχειρίζεται σήμερα το Αρχοντικό.

Το Τζαμί Τσισδαράκη

Φωτό: Joaquin Ossorio Castillo / Shutterstock.com

Τα τζαμιά της Αθήνας ήταν συνολικά εννέα –δύο από αυτά γλίτωσαν την κατεδαφιστική μανία, κι αυτά χωρίς τους μιναρέδες τους. Το Τζαμί Τσισδαράκη ή Τζισταράκη ή Τζαμί του Κάτω Παζαριού, είναι αυτό που στολίζει την Πλατεία στο Μοναστηράκι. Κτίστηκε το 1759 από τον καθόλου συμπαθή βοεβόδα της Αθήνας Μουσταφά Αγά Τζισταράκη, ο οποίος του «κληρονόμησε» και το όνομά του. Καθαιρέθηκε λίγο αργότερα από το αξίωμά του, γιατί κατάφερε να εξοργίσει τον Σουλτάνο γκρεμίζοντας έναν κίονα του ναού του Ολυμπίου Διός για να τον χρησιμοποιήσει ως οικοδομικό υλικό στην κατασκευή του τζαμιού του. Παραβίασε, έτσι, το σουλτανικό φιρμάνι που απαγόρευε οποιαδήποτε παρέμβαση στα αρχαία μνημεία της Αθήνας, και έφερε και την πανούκλα στην πόλη –ήταν άλλωστε γνωστό τοις πάσι εκείνη την εποχή ότι οποιαδήποτε μετακίνηση ή καταστροφή αρχαίου μνημείου απελευθέρωνε συμφορές από τα βάθη της γης.

Αφού χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή, στρατώνας και αποθήκη στα μετεπαναστατικά χρόνια, το τζαμί σήμερα στεγάζει ένα από τα παραρτήματα του Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού. 

Το Φετιχιέ Τζαμί

Το παλαιότερο, μεγαλύτερο και σημαντικότερο τζαμί της οθωμανικής Αθήνας κτίστηκε το 1458. Γνωστό και ως Τζαμί του Σταροπάζαρου ή Τζαμί του Πορθητή (όπως είναι η μετάφραση του ονόματός του) είναι μοναδικό στην Ελλάδα, καθότι ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι ίδιος με εκείνον του περίφημου Μπλε Τζαμιού της Κωνσταντινούπολης –σε μικρογραφία, αλλά πάντως ίδιος. Χτισμένο επάνω στα (ορατά μέχρι σήμερα) απομεινάρια τρίκλιτης μεσοβυζαντινής βασιλικής, η οποία ήταν με τη σειρά της χτισμένη επάνω σε αρχαίο ναό, το τζαμί χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας, σιταποθήκη και αποθήκη αρχαιοτήτων μετά την απελευθέρωση της πόλης.

Σήμερα φιλοξενεί εκθέσεις και εκδηλώσεις, και είναι επισκέψιμο μόνο Τετάρτη και Κυριακή 8.00-15.00.

Το Χαμάμ

Αλλιώς γνωστό και ως Λουτρό των Αέρηδων, το Χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη χρονολογείται από τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στην Αθήνα και είναι το μοναδικό από τα τρία χαμάμ της πόλης που σώζεται ως σήμερα. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς χτίστηκε, σίγουρα πάντως ήταν μετά το 1430 και πριν το 1667, όταν ο περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί έρχεται στην Αθήνα και το βρίσκει σε πλήρη λειτουργία, γράφοντας μάλιστα ότι είναι «ένα από τα τρία ευχάριστα χαμάμια». Συνέχισε, δε, ακάθεκτο να λειτουργεί κανονικά ως χαμάμ μέχρι το 1965. Σήμερα φιλοξενεί την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα διαδραστική έκθεση του Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, που μας ξεναγεί στους χώρους και τις τελετουργίες του παραδοσιακού χαμάμ.

Περισσότερα (και αναλυτικότερα) εδώ - Στο Λουτρό των Αέρηδων ζωντανεύει η άγνωστη Ιστορία της Αθήνας 

Ο Μεντρεσές

Φωτό: Mltz / Shutterstock.com

Δυο βήματα από το Χαμάμ, στη γωνία των οδών Αιόλου και Πελοπίδα, η θεολογική, φιλολογική και φιλοσοφική σχολή των μουσουλμάνων της Αθήνας ιδρύθηκε το 1721, ακριβώς απέναντι από τον Πύργο των Αέρηδων –επί τω επισημότερω Ωρολόγιο του Κυρρήστου. Σήμερα από τον Μεντρεσέ δεν σώζεται παρά μόνο η πύλη του, με χαραγμένα τα οθωμανικά της σύμβολα, τον ρόδακα και την τουλίπα. Μετά την επανάσταση, ο Μεντρεσές χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή, ένοικος της οποίας υπήρξε μεταξύ άλλων και ο στρατηγός Μακρυγιάννης, που είχε καταδικαστεί για συνωμοσία κατά του Όθωνα. Η φράση «χαιρέτα μου τον πλάτανο» αναφέρεται στον πλάτανο που υπήρχε στην αυλή της, και από τον οποίο κρεμούσαν τους θανατοποινίτες.

Το Αρχοντικό Λογοθέτη

Σε αυτό που είναι σήμερα η πρώτη από τις αυλές που συναντάς μπαίνοντας στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, στο 14Β της οδού Άρεως, σώζονται η μαρμάρινη πύλη, η βρύση και ένα τμήμα της αυλής ενός κάποτε μεγαλοπρεπούς αρχοντικού, κτισμένου τον 17ο αιώνα. Ήταν το αρχοντικό του βρετανού πρόξενου Λογοθέτη και της οικογένειάς του, που φιλοξένησαν τον Τόμας Μπρους, Κόμη του Έλγιν όταν εκείνος επισκέφθηκε την Αθήνα. Εδώ πέρασαν τις τελευταίες τους νύχτες στην Αθήνα τα γλυπτά του Παρθενώνα, μέχρι να συσκευαστούν για να σταλθούν στη Βρετανία.

Ο Πύργος του Τσωρτς

Στη γωνία των οδών Σχολείου και Επιχάρμου, το χαρακτηριστικό τριώροφο πυργόσπιτο με τα μικρά παράθυρα και την ψηλή καμινάδα, είναι ένα από τα ελάχιστα οθωμανικά κτίρια που επιβίωσαν μέχρι σήμερα. Κτισμένο τον 18ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε ως φυλάκιο από τους Οθωμανούς, πριν πωληθεί στον βρετανό ιστορικό και φιλέλληνα Τζορτζ Φίνλεϋ το 1835. «Πύργο του Τσωρτς» τον λέμε σήμερα επειδή εδώ εγκαταστάθηκε και έζησε μέχρι τα βαθιά του γεράματα ο Ρίτσαρντ Τσωρτς, αρχιστράτηγος στην Ελληνική Επανάσταση, που ήρθε στην Αθήνα μετά την πτώση του Μεσολογγίου, το 1827.

Το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης

Κι όμως, το διώροφο της Θουκυδίδου 13 που στεγάζει σήμερα το ΜΙΕΤ είναι κι αυτό «παιδί» της οθωμανικής Αθήνας. Πετρόχτιστο και με εσωτερική αυλή, στέγασε την δεκαετία του 1830 το πρώτο ξενοδοχείο της πόλης, την «Ευρώπη», και εν συνεχεία έγινε Γυμνάσιο, Φρουραρχείο, Κακουργοδικείο και καταφύγιο για τους πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής.

6 μικρές (αλλά γοητευτικές) γνώσεις για την οθωμανική Αθήνα

- 4 τάξεις είχε η αθηναϊκή κοινωνία της οθωμανικής περιόδου: Τους άρχοντες (κυρίως γαιοκτήμονες αλλά και ιδιοκτήτες εργαστηρίων) που ανήκαν σε 12-14 οικογένειες, τους νοικοκυραίους, τους παζαρίτες και τους ξωτάρηδες.

- Οι παζαρίτες ήταν έμποροι και βιοτέχνες, χωρισμένοι σε συντεχνίες, καθεμιά εκ των οποίων είχε τη δική της ιδιωματική γλώσσα και τον δικό της προστάτη άγιο. Οι πιο πλούσιοι έμεναν, όπως και οι νοικοκυραίοι, στου Ψυρρή.

- 8 συνολικά πλατώματα, ή συνοικίες, είχε τότε η Αθήνα: Την Πλάκα, του Ψυρρή, τους Κολύμπους στο Θησείο, τη Σωτείρα Κοττάκη γύρω από τη σημερινή ρώσικη εκκλησία, τη Μονοκαλούφτη γύρω από το τζαμί της Μπέινας κοντά στη σημερινή οδό Ναυάρχου Νικοδήμου, τη Ρούμπη γύρω από την Καπνικαρέα, τη Βορηά γύρω από τη Χρυσοσπηλιώτισσα και τη Γερλάδα στους πρόποδες της Ακρόπολης.

- Στα Αναφιώτικα, που τότε λέγονταν Μαύρες Πέτρες (και δεν έμοιαζαν καθόλου με αυτά που ξέρουμε σήμερα ως Αναφιώτικα) κατοικούσαν σκλάβοι από την Αφρική. Ναι, υπήρχαν τότε σκλάβοι από την Αφρική στην Αθήνα.

- 15 ή και περισσότερες μαρμάρινες κρήνες έφτιαξαν οι Οθωμανοί στην Αθήνα. Μετά την Επανάσταση δεν έμεινε παρά μόνο μία, που επιβιώνει μέχρι σήμερα μέσα στον Βοτανικό Κήπο (συγκεκριμένα, έξω από το Κτίριο Κριμπά της Γεωπονικής Σχολής). «Έπρεπε να έχει μεγάλη δύναμη αναισθησίας και απονιάς ένας άνθρωπος για να καταστρέψει μια παλαιά βρύση» έγραψε σχετικά, στις αρχές του 20ου αιώνα, ο λογοτέχνης Δημήτρης Καμπούρογλου.

- 300 περίπου άνδρες της τουρκικής φρουράς, οι ονομαζόμενοι Καστριώτες, έμεναν με τις οικογένειές τους μέσα στην Ακρόπολη, όπου δεν επιτρεπόταν η είσοδος σε χριστιανούς.

(*) Ιστορικές πληροφορίες από το βιβλίο "Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία" των Θανάση Γιοχάλα, Τόνιας Καφετζάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012