Ένα… σκακιστικό μυθιστόρημα που γοητεύει

Πόσα έργα στηρίζονται στο σκάκι και το θέτουν στο κέντρο της αφήγησης; Θυμάμαι πρόχειρα “Το βασιλικό παιχνίδι” του Τσβάιχ, το μπεστ σέλερ “Οκτώ” της Neville ... Άλλα; Εδώ, σ’ αυτή τη νουβέλα (και όχι μυθιστόρημα) έχουμε έναν σκακιστή, αλλά το σκάκι δεν παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Ή μήπως όχι;

Ο αφηγητής λαμβάνει έναν φάκελο από τον φίλο του Φελίππε, γιατί συγκεντρώνει περιστατικά που μπορεί να χρησιμεύσουν για το λογοτεχνικό του έργο. Σ’ αυτόν τον φάκελο περιλαμβάνονται οι επιστολές που έστειλε κάποιος άλλος στον Φελίπε, ένας άνθρωπος που απεχθάνεται τη βλακεία και γι’ αυτό σύχναζε σε μία λέσχη όπου μεταξύ άλλων διοργανώνονταν αγώνες σκάκι. Εκεί γνώρισε εκ του μακρόθεν τον Δον Σανδάλιο, ο οποίος έπαιζε σιωπηλός, με προσήλωση και μυστικοπάθεια. Σταδιακά τον προσεγγίζει, περιμένει κάθε μέρα με αδημονία να εμφανιστεί, αλλά δεν μαθαίνει γι’ αυτόν τίποτα περισσότερο από τον ίδιο. Μόνο αργότερα πληροφορείται από άλλους ότι έχασε τον γιό του και, όταν μετά από λίγες μέρες ο Δον Σανδάλιο εξαφανίστηκε, ότι αυτοκτόνησε.

Η ίδια η υπόθεση στηρίζεται στην προσπάθεια του ανώνυμου επιστολογράφου να εξακριβώσει ποιος είναι ο Δον Σαντάλιο, όχι όμως ρωτώντας ή μαθαίνοντας τα της ζωής του (μάλιστα αρνείται κατηγορηματικά τρείς τουλάχιστον φορές να ακούσει τα καθέκαστα) αλλά επινοώντας μέσα στο μυαλό του τον δικό του Δον Σαντάλιο. Είναι ακριβώς η στάση του σκακιστή που προσπαθεί, χωρίς να ξέρει το βιογραφικό του αντιπάλου του, να τον ψυχολογήσει, να διακρίνει τον τρόπο παιξίματός του και να προβλέψει τις πιθανές κινήσεις του. Το ίδιο όμως συμβαίνει και με τον αφηγητή, ο οποίος προσπαθεί να καταλάβει τη φυσιογνωμία του ανώνυμου επιστολογράφου, με εικασίες για το είναι ο Φελίπε ή ο ίδιος ο Δον Σαντάλιο.

Όλη η νουβέλα του Ουναμούνο είναι ένα παιχνίδι αντικατοπτρισμών, καθρεφτίσματος ρόλων και αναζήτησης της ταυτότητας του άλλου. Μάλιστα η συχνή αναφορά σε ένα δωμάτιο με κάτοπτρα υποδηλώνει την αντανάκλαση συγγραφέα – αφηγητή, συγγραφέα – ήρωα, ήρωα – αναγνώστη, συγγραφέα – αναγνώστη κ.ο.κ.. Στην ουσία πρόκειται για ένα κείμενο ιδεών, ένα μυθοπλαστικό έργο στο οποίο περνάει ολόκληρη θεωρία για τη λογοτεχνία, τη συγγραφή και την ανάγνωση, όπου ο συγγραφέας προσπαθεί να αντανακλάσει τον εαυτό του σε διάφορους χαρακτήρες, όπως και ο αναγνώστης, ο οποίος αναζητεί ταυτότητες υποθέτοντας αλλά και επινοώντας όσα δεν λέγονται. Είναι ένα ολόκληρο πεδίο απροσδιοριστίας, όπου τα κενά του λογοτεχνικού κειμένου και οι ασάφειες καλύπτονται από την ενεργή διάνοια του αναγνώστη. Έτσι, κατά τον Ουναμούνο, πετυχημένο δεν είναι ένα πλήρες, ολοκληρωμένο στις λεπτομέρειές του, συμπαγές και αρραγές ρεαλιστικό κείμενο, αλλά ένα απροσδιόριστο, ημιτελές, γεμάτο χαραμάδες και εικασίες έργο που επιτρέπει την επινόηση ενός μυθιστορήματος μέσα στο μυθιστόρημα.

Γραμμένο στα 1933 το μικρό αυτό βιβλιαράκι εκφράζει ακριβώς τη μοντέρνα σύλληψη της λογοτεχνίας, όπου ο ρεαλιστικός κόσμος υπαναχωρεί και εγείρεται όλο και περισσότερο ο επινοημένος κόσμος, ο πλαστός αλλά πιο αληθινός, ο οποίος ταιριάζει στον ανήσυχο συγγραφέα και στον ακόμα πιο ανήσυχο και αβόλευτο αναγνώστη.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος