Υπέροχες «Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο»

Η φράση «Σκηνές από τον βίο…» του τίτλου παραπέμπει τόσο σε συναξάρια αγίων όσο και στο έργο του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου «Σκηνές από το βίο του Μάξιμου του Γραικού» (1975). Έχουμε λοιπόν έναν άγιο του 17ου-18ου αιώνα που η πρότυπη ζωή του γίνεται αντικείμενο αφήγησης (επαναφοράς; αποκαθήλωσης; επανερμηνείας;) ή πρόκειται για έναν απλό άνθρωπο που συναξαριάζεται σαν τον Κορδοπάτη του Θανάση Βαλτινού; Έχουμε μήπως έναν αλλόθρησκο, του οποίου η ζωή αξίζει να αποτυπωθεί; ή είναι ένα βιογραφικό παιχνίδι που χαράζει ρότα γι’ αλλού;

Τελικά, η αρχή του πολυσέλιδου μυθιστορήματος δείχνει ότι πρόκειται όντως για έναν άγιο, έναν υπέργηρο μοναχό στο Άγιο Όρος, τον Ιωαννίκιο, ο οποίος ξεκίνησε ως παιδί-θαύμα από ένα κρυπτο-εβραϊκό περιβάλλον της Κεντρικής Ευρώπης. Ο μικρός Ματίας (Κράις) Αλφοσίνο μεγαλώνει ως μαρράνος, τύποις Χριστιανός αλλά με εβραϊκή κουλτούρα, σε πιλοποιείο της Βασιλείας τον 17ο αιώνα, όταν οι Εβραίοι κρύβονταν για να μην διωχθούν. Την τύχη του επιχειρούν να καθορίσουν ο πατέρας του Τομπίας, που τον οραματίζεται εκλεκτό του επερχόμενου Μεσσία, και ο θείος του Ισαάκ, που θα τον ήθελε μεγάλο επιστήμονα, διάδοχο φωτισμένων πνευμάτων του καιρού του.

Το βιβλίο πραγματεύεται (στην αρχή τουλάχιστον) το μοτίβο του περιπλανώμενου Ιουδαίου, καθώς ο μικρός Ματίας ξεκινά από τη γενέτειρα Βασιλεία, αφήνοντας πίσω τη νεκρή μητέρα του, και κατηφορίζει μέσω των Άλπεων στη Βενετία κι έπειτα στη Θεσσαλονίκη, ξανά στη Βενετία, στην Πάδοβα, την Κωνσταντινούπολη, το Λονδίνο, το Ιάσιο κ.ο.κ. Η εβραϊκή του ρίζα γρήγορα όμως χάνεται, αφού υιοθετείται από έναν Έλληνα έμπορο, τον Μελισσηνό, και παίρνει το όνομά του και τύποις τη χριστιανική πίστη. Ένα μυστικό για τους γονείς του πεταρίζει πάνω από την ιστορία, ενώ δεν λείπουν μικρές σκηνές αντιεβραϊκών εκδηλώσεων, συναντήσεις με ξένες φυσιογνωμίες και μεταφυσικές παρουσίες που δεν εξηγούνται, δείγματα της ιδιαίτερης φύσης του μικρού, που τελικά αναδεικνύεται σε μεγάλο γιατρό. Στα λιμάνια και στις πόλεις που επισκέπτεται, ζει και εργάζεται, κυριαρχεί μια γοητευτική πανσπερμία από Γραικούς εμπόρους έως Μαλτέζους πειρατές κι από Άγγλους καπετάνιους μέχρι Ιταλούς καθηγητές πανεπιστημίου.

Αν το σκεφτεί κανείς πρόχειρα, θα μπορούσε να χαρακτηρίσει την πορεία ενηλικίωσης του μικρού Εβραίου, που βαπτίζεται σχετικά νωρίς Χριστιανός, ως μαθητεία και το έργο Bildungsroman. Όμως αυτό είναι μια βιαστική εντύπωση, καθώς στο μυθιστόρημα μαθητείας ο ήρωας όχι απλώς μεγαλώνει, όχι απλώς περνά δοκιμασίες και ωριμάζει αλλά αλλάζει σταδιακά και χαρακτήρα. Είναι από τα λίγα μυθιστορηματικά πρόσωπα που εξελίσσονται και δεν μένουν σταθερά, αλλά προσαρμόζονται και διαμορφώνουν συνεχώς το είναι τους. Στο παρόν μυθιστόρημα, ο μικρός Ματίας, ο μετέπειτα Ματθαίος και όσο σπουδάζει στην Ιταλία ενίοτε και Ματέο, είναι εξ' αρχής μια ιδιοφυΐα που δεν χάνει τη σπιρτάδα της σκέψης του, ενώ η ηθική του ή ιδεολογική βάση του χαρακτήρα δεν φάνηκε όσο ήταν μικρός και δεν εξελίχθηκε όσο μεγαλώνει. Μια επιφύλαξη στο παραπάνω θα ερχόταν από την απόφασή του να τελειώσει τη ζωή του στο Άγιο Όρος… Το μυθιστόρημα ξεκινά από τον Άθω, όπως αρχίζει, σε έναν κύκλο που δένει τα γεγονότα και εξηγεί αυτό που παρουσιάστηκε ήδη από την αρχή.

Πιο πολύ διαβάζουμε για τον αναβρασμό της επιστήμης τον 17ο αιώνα, ενώ ο Διαφωτισμός ανατέλλει πάνω από την ανθρωπότητα, δίνει ώθηση σε περιστατικά και σκηνές μεταξύ ατομικής ολοκλήρωσης και κοινωνικών ζυμώσεων. Κι ο πρωταγωνιστής εκπροσωπεί το πνεύμα του ορθολογισμού, της παιδείας και της επιστήμης που μάχεται θρησκείες, αλχημείες και αφελείς απόψεις. Ωστόσο εξ αρχής ξέρουμε ότι όλα αυτά θα μείνουν πίσω, καθώς στο τέλος θα προτιμήσει τη μοναστική ζωή, γεγονός που σκιάζει διαφορετικά ό,τι παρελαύνει μπροστά μας.

Η ιστορία (τόσο η μυθοπλασία όσο και η Ιστορία) αναπλάθεται από τον Ζουργό όχι μόνο πιστά, με αληθοφανείς πινελιές, με το κατάλληλο κλίμα και τις λεπτομέρειες που ταιριάζουν, αλλά και με την αφηγηματική δεινότητα που είχαμε δει και σε άλλα του έργα, όπως στα «Ανεμώλια». Παρά τις 770 σελίδες, όποτε έπιανα στα χέρια μου το βιβλίο, δεν αγανακτούσα (εντάξει, υπερβάλλω λίγο, αφού σε μερικά σημεία ένιωθα την κοιλιά), καθώς η ροή των επεισοδίων αλλά και των περιγραφών, το ξεδίπλωμα της ιστορίας και η ιστορική διήγηση έρρεαν σαν τρεχούμενο νερό, ειδικά όσο οι μεταβάσεις και οι εισαγωγές προσώπων γινόντουσαν αβίαστα. Δεν λέω ότι δεν είναι παραφουσκωμένο, αλλά ότι υποβάλλει εν γένει την έννοια της υπομονής και της ιστορικής γοητείας. Η γλώσσα είναι πάντα μεστή, σοφά συνταιριασμένη με ξενικές (κυρίως ιταλικές) λέξεις, που συμβάλλουν ενεργά στην απόδοση της ατμόσφαιρας.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος