Ο Σταλινισμός στο στόχαστρο ενός συναρπαστικού βιβλίου
Ένα ιστορικό μυθιστόρημα για τη ζωή του Τρότσκι και του δολοφόνου του που διαβάζεται απνευστί. Στο στόχαστρο ο σταλινισμός και στο φόντο η χρεοκοπημένη ουτοπία της Οκτωβριανής επανάστασης.
Η «χαμένη άνοιξη» της παγκόσμιας αριστεράς έχει απασχολήσει αρκετά τη διεθνή και (λιγότερο) την ελληνική πεζογραφία. Μετά το 1989 και την πτώση του Τείχους ουκ ολίγοι συγγραφείς του πρώην σιδηρούν παραπετάσματος καταφέρθηκαν εναντίον της κυριαρχίας της ΕΣΣΔ στην παγκόσμια επανάσταση και κατά του συγκεντρωτισμού στον οποίο εθίστηκαν οι γενικοί γραμματείς της κοιτίδας του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Το «Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά», γραμμένο από έναν Κουβανό, έχει αυτή τη θεματική αφορμή και μάλιστα παίρνει θέση: είναι ένα ξεκάθαρα αντισταλινικό μυθιστόρημα που διαβάζεται απνευστί.
Πρόκειται για δύο παράλληλες μυθιστορηματικές (αυτο;)βιογραφίες- αυτή του Τρότσκι και εκείνη του δολοφόνου του, του Ραμόν Μερκαντέρ. Ο Λεονάρδο Παδούρα εκθέτει τις πιο μύχιες σκέψεις των ηρώων του σαν αυτοί να μιλούσαν σε πρώτο πρόσωπο.
Από τη μια, ο Λέον Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν: ο στενότερος σύντροφος του Λένιν, «υπουργός Πολέμου» κατά την Οκτωβριανή επανάσταση, ιδρυτής της ιδέας της διαρκούς επανάστασης και κυνηγημένος από τον Στάλιν μετά τη μάχη τους για την εξουσία.
Από την άλλη, ο Ραμόν Μερκαντέρ: κατά ευρεία παραδοχή εντεταλμένος της Μόσχας, εκπαιδευμένος πράκτορας της NKVD, σφυρηλατημένος σταλινικός, τυφλωμένος μέσος “πιστός”, που μετατρέπεται σε εκτελεστή.
Ο Παδούρα, δεξιοτέχνης του αστυνομικού μυθιστορήματος, τους παρακολουθεί σε μια σχεδόν παράλληλη χρονικά διήγηση, από την εποχή που τα γρανάζια για την εξόντωση του Τρότσκι έχουν αρχίσει να κινούνται στο Κρεμλίνο, έως το κοινό τραγικό τους τέλος που θα γράψει τον Μερκαντέρ στην λίστα της ιστορίας με τους δολοφόνουνς και θα ανεβάσει στο πάνθεον του αντισταλινισμού τον Λέον Νταβίντοβιτς.
Με τις δύο αυτές ζωές συμπλέκεται και μια τρίτη, αυτή του αφηγητή- συγγραφέα, η οποία θυμίζει πως αυτό που διαβάζουμε δεν είναι καθαρή ιστορία, αλλά ένα μυθιστόρημα «με αφορμή ένα πραγματικό γεγονός».
Το βιβλίο του Παδούρα, για όσους από τους αναγνώστες έχουν έστω και ένα φλερτ με την αριστερά, έχει αρκετά να πει σε ό,τι αφορά την τύχη του κομμουνιστικού ιδεώδους. Ήταν τα λάθη που έγιναν η αιτία για το λοξοδρόμημα της επανάστασης προς τον απολυταρχισμό ή μήπως η ίδια η βία που ασκήθηκε στο ξεκίνημά της (με ευθύνη και του ίδιου του Τρότσκι) ήταν η παθογένεια που τελικά θα οδηγούσε στην προδοσία της δίκαιης υπόθεσης;
Οι μόνοι από τους αριστερίζοντες που δεν θα έχουν αυτό το δίλημμα είναι όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως σταλινικοί ή εν πάση περιπτώσει σκέπτονται ως τέτοιοι. Για αυτούς, το «Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» είναι απλώς και μόνο “αντιδραστική λογοτεχνία”, όπως «Οι ζωές των άλλων» ήταν “αντιδραστική ταινία”.
Ακόμη όμως και στους ορκισμένους αντισταλινικούς το βιβλίο του Λεονάρντο Παδούρα θα προκαλέσει ίσως μια ενόχληση με τις κριτικές του αιχμές. Κατά τη γνώμη μου αυτή η ενόχληση δεν προέρχεται από τις σωστές επι της ουσιας επισημάνσεις, αλλά από την έλλειψη ευαισθησίας του «κατηγορώ». Μιας ευαισθησίας που θα επεδείκνυε, έστω μέσω της πικρίας του, ένας ομοϊδεάτης των ηρώων οι οποίοι διεκδικούν για το δόγμα τους τις δάφνες της απόλυτης αλήθειας. Όμως ο Παδούρα φαίνεται ότι έχει πάψει να είναι αριστερός ή δεν υπήρξε ποτέ.
(…) Όλα αυτά αποτελούσαν ακριβώς το χρονικό του ευτελισμού ενός ονείρου και τη μαρτυρία ενός από τα πιο ποταπά εγκλήματα που είχαν ποτέ διαπραχθεί, καθώς δεν αφορούσε μόνο τη μοίρα του Τρότσκι που σε τελική ανάλυση μετείχε σε εκείνο το παιχνίδι για την εξουσία και είχε πρωταγωνιστήσει σε διάφορες ιστορικές φρικαλεότητες, αλλά και εκείνη πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων που είχαν παρασυρθεί- χωρίς να το ζητήσουν οι ίδιοι πολλές φορές χωρίς ποτέ να τους ρωτήσει κανείς ποια ήταν η βούλησή τους-από τα κύματα της ιστορίας και από τη μανία των κυρίων τους- μεταμφιεσμένων σε ευεργέτες σε μεσσίες σε εκλεκτούς σε τέκνα της ιστορικής αναγκαιότητας και της αναπόφευκτης διαλεκτικής της πάλης των τάξεων.
Αν ο αναγνώστης μπορεί να ξεπεράσει ότι κάποιος μη αριστερός χτίζει την ιστορία του πάνω στα υπαρκτά κουσούρια της αριστεράς, θα ανταμειφθεί με ένα από τα πιο ευκολοδιάβαστα και απολαυστικά ιστορικά μυθιστορήματα.
Τι λείπει λοιπόν και δεν είναι το «Ο Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» αυτό που λέμε “μεγάλη λογοτεχνία”; Περισσότερο από τα υψηλά νοήματα και το ιδιαίτερο βάθος των χαρακτήρων, αυτό που ίσως λείψει από τον πεπειραμένο αναγνώστη είναι η χαρά της ανακάλυψης. Η χαρά δηλαδή εκείνων των μικρών λογοτεχνικών περιπετειών που εξελίσσονται ακόμη και μόνο σε λίγες αράδες, και κάνουν τον αναγνώστη να αναπτύσσει με τον συγγραφέα έναν μυστικό σύνδεσμο. Το βιβλίο του Παδούρα σερβίρει σχεδόν τα πάντα στο πιάτο κάνοντας σε κάποιες λίγες στιγμές αυτό που θα μπορούσε να είναι τραγανό, μασημένη τροφή.
Όσο αυξάνεται το επίπεδο όμως, αυξάνονται και οι απαιτήσεις. Και το «Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» πέρα από το ότι υπόσχεται καθηλωτική ανάγνωση, διατηρεί τις αρετές του και ακόμη υπό την κριτική ματιά του πιο απαιτητικού αναγνώστη.
Αξίζει να σημειωθεί η εξαιρετική μετάφραση του Κώστα Αθανασίου, χωρίς την οποία ο ρυθμός του ογκώδους βιβλίου δύσκολα θα διατηρούνταν σε τέτοια επίπεδα για σχεδόν επτακόσιες σελίδες.
«(…)Αυτό ήταν το συλλογικό μας πεπρωμένο, και στον διάβολο ο Τρότσκι αν με τον τυφλό φανατισμό του και με το κόμπλεξ της ιστορικής προσωπικότητας δεν πίστευε πως υπήρχαν οι προσωπικές τραγωδίες αλλά μόνο οι αλλαγές των κοινωνικών σταδίων που είναι υπεράνω των ανθρώπων. Και με τους ανθρώπους τι γίνεται; Άραγε σκέφτηκε ποτέ κανένας τους ανθρώπους;».
Δημήτρης Γλύστρας
Λεονάρδο Παδούρα, Ο Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά, Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 688, τιμή 18 €.
Το «Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά», γραμμένο από έναν Κουβανό, έχει αυτή τη θεματική αφορμή και μάλιστα παίρνει θέση: είναι ένα ξεκάθαρα αντισταλινικό μυθιστόρημα που διαβάζεται απνευστί.
Πρόκειται για δύο παράλληλες μυθιστορηματικές (αυτο;)βιογραφίες- αυτή του Τρότσκι και εκείνη του δολοφόνου του, του Ραμόν Μερκαντέρ. Ο Λεονάρδο Παδούρα εκθέτει τις πιο μύχιες σκέψεις των ηρώων του σαν αυτοί να μιλούσαν σε πρώτο πρόσωπο.
Από τη μια, ο Λέον Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν: ο στενότερος σύντροφος του Λένιν, «υπουργός Πολέμου» κατά την Οκτωβριανή επανάσταση, ιδρυτής της ιδέας της διαρκούς επανάστασης και κυνηγημένος από τον Στάλιν μετά τη μάχη τους για την εξουσία.
Από την άλλη, ο Ραμόν Μερκαντέρ: κατά ευρεία παραδοχή εντεταλμένος της Μόσχας, εκπαιδευμένος πράκτορας της NKVD, σφυρηλατημένος σταλινικός, τυφλωμένος μέσος “πιστός”, που μετατρέπεται σε εκτελεστή.
Ο Παδούρα, δεξιοτέχνης του αστυνομικού μυθιστορήματος, τους παρακολουθεί σε μια σχεδόν παράλληλη χρονικά διήγηση, από την εποχή που τα γρανάζια για την εξόντωση του Τρότσκι έχουν αρχίσει να κινούνται στο Κρεμλίνο, έως το κοινό τραγικό τους τέλος που θα γράψει τον Μερκαντέρ στην λίστα της ιστορίας με τους δολοφόνουνς και θα ανεβάσει στο πάνθεον του αντισταλινισμού τον Λέον Νταβίντοβιτς.
Με τις δύο αυτές ζωές συμπλέκεται και μια τρίτη, αυτή του αφηγητή- συγγραφέα, η οποία θυμίζει πως αυτό που διαβάζουμε δεν είναι καθαρή ιστορία, αλλά ένα μυθιστόρημα «με αφορμή ένα πραγματικό γεγονός».
Το βιβλίο του Παδούρα, για όσους από τους αναγνώστες έχουν έστω και ένα φλερτ με την αριστερά, έχει αρκετά να πει σε ό,τι αφορά την τύχη του κομμουνιστικού ιδεώδους. Ήταν τα λάθη που έγιναν η αιτία για το λοξοδρόμημα της επανάστασης προς τον απολυταρχισμό ή μήπως η ίδια η βία που ασκήθηκε στο ξεκίνημά της (με ευθύνη και του ίδιου του Τρότσκι) ήταν η παθογένεια που τελικά θα οδηγούσε στην προδοσία της δίκαιης υπόθεσης;
Οι μόνοι από τους αριστερίζοντες που δεν θα έχουν αυτό το δίλημμα είναι όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως σταλινικοί ή εν πάση περιπτώσει σκέπτονται ως τέτοιοι. Για αυτούς, το «Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» είναι απλώς και μόνο “αντιδραστική λογοτεχνία”, όπως «Οι ζωές των άλλων» ήταν “αντιδραστική ταινία”.
Ακόμη όμως και στους ορκισμένους αντισταλινικούς το βιβλίο του Λεονάρντο Παδούρα θα προκαλέσει ίσως μια ενόχληση με τις κριτικές του αιχμές. Κατά τη γνώμη μου αυτή η ενόχληση δεν προέρχεται από τις σωστές επι της ουσιας επισημάνσεις, αλλά από την έλλειψη ευαισθησίας του «κατηγορώ». Μιας ευαισθησίας που θα επεδείκνυε, έστω μέσω της πικρίας του, ένας ομοϊδεάτης των ηρώων οι οποίοι διεκδικούν για το δόγμα τους τις δάφνες της απόλυτης αλήθειας. Όμως ο Παδούρα φαίνεται ότι έχει πάψει να είναι αριστερός ή δεν υπήρξε ποτέ.
(…) Όλα αυτά αποτελούσαν ακριβώς το χρονικό του ευτελισμού ενός ονείρου και τη μαρτυρία ενός από τα πιο ποταπά εγκλήματα που είχαν ποτέ διαπραχθεί, καθώς δεν αφορούσε μόνο τη μοίρα του Τρότσκι που σε τελική ανάλυση μετείχε σε εκείνο το παιχνίδι για την εξουσία και είχε πρωταγωνιστήσει σε διάφορες ιστορικές φρικαλεότητες, αλλά και εκείνη πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων που είχαν παρασυρθεί- χωρίς να το ζητήσουν οι ίδιοι πολλές φορές χωρίς ποτέ να τους ρωτήσει κανείς ποια ήταν η βούλησή τους-από τα κύματα της ιστορίας και από τη μανία των κυρίων τους- μεταμφιεσμένων σε ευεργέτες σε μεσσίες σε εκλεκτούς σε τέκνα της ιστορικής αναγκαιότητας και της αναπόφευκτης διαλεκτικής της πάλης των τάξεων.
Αν ο αναγνώστης μπορεί να ξεπεράσει ότι κάποιος μη αριστερός χτίζει την ιστορία του πάνω στα υπαρκτά κουσούρια της αριστεράς, θα ανταμειφθεί με ένα από τα πιο ευκολοδιάβαστα και απολαυστικά ιστορικά μυθιστορήματα.
Τι λείπει λοιπόν και δεν είναι το «Ο Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» αυτό που λέμε “μεγάλη λογοτεχνία”; Περισσότερο από τα υψηλά νοήματα και το ιδιαίτερο βάθος των χαρακτήρων, αυτό που ίσως λείψει από τον πεπειραμένο αναγνώστη είναι η χαρά της ανακάλυψης. Η χαρά δηλαδή εκείνων των μικρών λογοτεχνικών περιπετειών που εξελίσσονται ακόμη και μόνο σε λίγες αράδες, και κάνουν τον αναγνώστη να αναπτύσσει με τον συγγραφέα έναν μυστικό σύνδεσμο. Το βιβλίο του Παδούρα σερβίρει σχεδόν τα πάντα στο πιάτο κάνοντας σε κάποιες λίγες στιγμές αυτό που θα μπορούσε να είναι τραγανό, μασημένη τροφή.
Όσο αυξάνεται το επίπεδο όμως, αυξάνονται και οι απαιτήσεις. Και το «Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά» πέρα από το ότι υπόσχεται καθηλωτική ανάγνωση, διατηρεί τις αρετές του και ακόμη υπό την κριτική ματιά του πιο απαιτητικού αναγνώστη.
Αξίζει να σημειωθεί η εξαιρετική μετάφραση του Κώστα Αθανασίου, χωρίς την οποία ο ρυθμός του ογκώδους βιβλίου δύσκολα θα διατηρούνταν σε τέτοια επίπεδα για σχεδόν επτακόσιες σελίδες.
«(…)Αυτό ήταν το συλλογικό μας πεπρωμένο, και στον διάβολο ο Τρότσκι αν με τον τυφλό φανατισμό του και με το κόμπλεξ της ιστορικής προσωπικότητας δεν πίστευε πως υπήρχαν οι προσωπικές τραγωδίες αλλά μόνο οι αλλαγές των κοινωνικών σταδίων που είναι υπεράνω των ανθρώπων. Και με τους ανθρώπους τι γίνεται; Άραγε σκέφτηκε ποτέ κανένας τους ανθρώπους;».
Δημήτρης Γλύστρας
Λεονάρδο Παδούρα, Ο Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά, Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 688, τιμή 18 €.
