Ο Θεοτοκόπουλος πριν τον El Greco στο Βυζαντινό
Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο φιλοξενεί, ως τον Μάρτιο, μια μοναδική έκθεση για τη ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου… πριν τον ονομάσουν El Greco.
του Γιάννη Ασδραχά
Δεκαεννιά μουσεία, πέντε βιβλιοθήκες, εννέα θρησκευτικά ιδρύματα και πέντε ιδιωτικές συλλογές δάνεισαν τους θησαυρούς τους για να γίνει πραγματικότητα η σπουδαία έκθεση στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο με τίτλο «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco».
Η έκθεση, που εκτείνεται σε όλους τους εκθεσιακούς χώρους του Βυζαντινού, ολοκληρώνει τον κύκλο εκδηλώσεων που πραγματοποιούνται στην Αθήνα, αφιερωμένων στα 400 χρόνια που συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του έλληνα ζωγράφου στο Τολέδο της Ισπανίας.
Η διαφορά της έκθεσης με τις υπόλοιπες είναι ότι εστιάζει στην κοιτίδα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, την βενετοκρατούμενη Κρήτη του 16ου αιώνα. Μέσω των πολύτιμων αντικείμενων που ταξίδεψαν από την Βενετία, το Σαράγεβο, την Βιέννη και πολλές πόλεις της Ελλάδας, σχηματίζει τις συνιστώσες που επηρέασαν και διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα και το ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ύφος του Θεοτοκόπουλου, προσφέροντας στο κοινό την ευκαιρία να εξερευνήσει ποιες ήταν οι πνευματικές και καλλιτεχνικές «αποσκευές» του ζωγράφου όταν επιβιβάστηκε από το λιμάνι του Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο) με προορισμό τη Βενετία το 1567.
Μέσα από διακόσια και πλέον αντικείμενα –αγιογραφίες, πίνακες, κοσμήματα, βιβλία, έγγραφα, χειρόγραφα και έντυπα– η έκθεση δίνει απαντήσεις- κλειδιά σε ερωτήματα όπως: Πώς δούλευαν οι Κρητικοί ζωγράφοι τον 16ο αιώνα; Ποια κοινωνικά φαινόμενα και ποιες ιδεολογικές τάσεις σχετίζονται με τον τεχνίτη, καλλιτέχνη και λόγιο Θεοτοκόπουλο; Γιατί ο Θεοτοκόπουλος φεύγει από την Κρήτη; Μαθήτευσε και εργάστηκε πριν αναχωρήσει από τον Χάνδακα της Κρήτης;
Η έκθεση –ελληνική απάντηση στο παγκόσμιο επετειακό εκθεσιολόγιο αφιερωμένο στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο– προετοιμαζόταν επί τρία ολόκληρα χρόνια και είναι, σύμφωνα με την διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αναστασία Λαζαρίδου, σημαντική τόσο από άποψη έρευνας όσο και διότι κατατίθενται νέες μουσειολογικές και επιστημονικές θέσεις και απόψεις.
Επίσκεψη στην έκθεση
Η έκθεση διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες: στην πρώτη ενότητα ο θεατής πληροφορείται τη βαρύτητα που είχε για τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας η Κρήτη την περίοδο που έζησε ο Θεοτοκόπουλος. Η σημασία που είχαν δώσει οι Βενετοί στη μεγαλύτερη νησιωτική κτήση τους τεκμηριώνεται μέσα από χάρτες της μεγαλονήσου, ενδύματα της εποχής που χρειάστηκαν εκατοντάδες ώρες για τον στολισμό τους με λεπτοδουλεμένα κεντήματα, κοσμήματα τα οποία αντανακλούν τον πλούτο και την αισθητική, όργανα ναυσιπλοΐας και περίτεχνα αντικείμενα οικιακής χρήσης. Όλα αυτά σχηματίζουν πολυσήμαντα το περιβάλλον μίας ολόκληρης εποχής.
Η δεύτερη ενότητα (που φιλοξενείται μαζί με την τρίτη ενότητα στον πρώτο όροφο του Μεγάρου της Δουκίσσης Πλακεντίας) φωτίζει τα καλλιτεχνικά φαινόμενα της εποχής του Θεοτοκόπουλου. Στην τελευταία ενότητα περιέχονται τρία έργα του Θεοτοκόπουλου που συνομιλούν με έργα συγχρόνων του καλλιτεχνών. Τα έργα είναι: «Ο Ευαγγελιστής Λουκάς», η «Προσκύνηση των Μάγων» και η «Κοίμηση της Θεοτόκου». Στα έργα φωτίζεται η εξοικείωση των κρητικών ζωγράφων με τα έργα και τα καλλιτεχνικά ρεύματα από την Ιταλία με συνέπεια τον εμπλουτισμό του θεματολογίου τους.
Εκείνη την περίοδο αναπτύχθηκαν δύο διαφορετικές τεχνοτροπίες στη θρησκευτική ζωγραφική: η μία ακολούθησε τη βυζαντινή παράδοση (maniera greca) και η άλλη τη δυτική (maniera latina). Εύγλωττο παράδειγμα αυτής της μίξης είναι δύο θρησκευτικές εικόνες των οποίων οι δημιουργοί έχουν ασπαστεί στοιχεία και από τις δύο τεχνοτροπίες. Πρόκειται για τον «Άγιο Γεώργιο τον κεφαλοφόρο» (16ος αιώνας) όπου η μορφή του αγίου ζωγραφισμένη a la greca προβάλλεται σε ένα δυτικότροπο τοπίο, και την αγιογραφία του ίδιου αιώνα με θέμα «Ο Χριστός Μετά των Γονέων του» όπου οι μορφές ζωγραφισμένες a la latina προβάλουν πάνω σε ένα βυζαντινό χρυσό βάθος.
Ξεχωριστής σημασίας είναι η μικρογραφία που υπάρχει στις σελίδες του εικονογραφημένου χειρογράφου των «Εννεάδων» του Πλωτίνου όπου ο ζωγράφος Μάρκος Μπάθας αυτοπροσωπογραφείται. Στο χειρόγραφο που ανήκει στην εθνική βιβλιοθήκη της Βιέννης –και πιθανότατα υπήρχε ένα αντίτυπο του έργου στη βιβλιοθήκη του Θεοτοκόπουλου– ο ζωγράφος σχολιάζει τις «Εννεάδες» με γραπτά σχόλια και μικρογραφίες που αποτελούν προσωπικά γυμνάσματα. Καταδεικνύοντας όπως σημειώνεται τη προσωπική του παιδεία τις πνευματικές του αναζητήσεις αλλά και την εξοικείωση του με το δυτικό σχέδιο και την τέχνη.
Παρουσιάζονται ακόμα έργα του σπουδαίου ζωγράφου και λόγιου Γεωργίου Κλόντζα. Όπως το «Κήρυγμα σε εκκλησία» που ήρθε στην Αθήνα από τον ναό των αγίων Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ στο Σεράγεβο.
Μοναδικό είναι το τρίπτυχο του Κλοντζά του δεύτερου μισού του 16ου αιώνα με παραστάσεις: «Επί σοι χαίρει» , «Δευτέρα Παρουσίας» και το «Όρους Σινά». Η απαράμιλλη τεχνοτροπία που συνδυάζει με ισορροπία τα στοιχεία της ελληνικής και της ιταλικής σχολής. Η καθηλωτική μικρογραφική τελειότητα στις πολυπρόσωπες παραστάσεις και η αρμονική χρήση των χρωμάτων δημιουργούν ένα επιβλητικό σύνολο.
Στον ίδιο ζωγράφο ανήκει και χειρόγραφος κώδικας από τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Πρόκειται για τη «Χρονογραφία» όπου στις σελίδες του εξιστορείται η ιστορία του ανθρώπου από τους πρωτόπλαστους έως και τη Δευτέρα Παρουσία. Το πολύτιμο χειρόγραφο μπορούν να ξεφυλλίσουν οι επισκέπτες ψηφιακά μέσα από μία οθόνη αφής.
Εντυπωσιακό είναι το έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνού «Ο Γάμος στην Κανά» που μεταφέρει ο ζωγράφος το βιβλικό γεγονός σε περιβάλλον σύγχρονο της εποχής του. Το έργο ανήκει στο Μουσείο Correr της Βενετίας παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Ο καλλιτέχνης στο έργο του προτάσσει το κοσμικό γεγονός της γαμήλιου τραπεζίου.
Η επιστημονική εποπτεία και ο γενικός συντονισμός της έκθεσης ανήκει στη Αναστασία Λαζαρίδου. Την επιμέλεια της έκθεσης συνυπογράφουν οι: Καλλιόπη-Φαίδρα Καλαφάτη , Νίκος Καστρινάκης , Νικόλας Κωνστάντιος , Αντώνης Μπεκιάρης , Νίκη Παπασπύρου και Άρτεμις Σταματέλου. Αρχιτεκτονικός και μουσειογραφικός σχεδιασμός του Σπύρου Νάσαινα. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 31 Μαρτίου 2015.
Δεκαεννιά μουσεία, πέντε βιβλιοθήκες, εννέα θρησκευτικά ιδρύματα και πέντε ιδιωτικές συλλογές δάνεισαν τους θησαυρούς τους για να γίνει πραγματικότητα η σπουδαία έκθεση στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο με τίτλο «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco».
Η έκθεση, που εκτείνεται σε όλους τους εκθεσιακούς χώρους του Βυζαντινού, ολοκληρώνει τον κύκλο εκδηλώσεων που πραγματοποιούνται στην Αθήνα, αφιερωμένων στα 400 χρόνια που συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του έλληνα ζωγράφου στο Τολέδο της Ισπανίας.
Η διαφορά της έκθεσης με τις υπόλοιπες είναι ότι εστιάζει στην κοιτίδα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, την βενετοκρατούμενη Κρήτη του 16ου αιώνα. Μέσω των πολύτιμων αντικείμενων που ταξίδεψαν από την Βενετία, το Σαράγεβο, την Βιέννη και πολλές πόλεις της Ελλάδας, σχηματίζει τις συνιστώσες που επηρέασαν και διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα και το ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ύφος του Θεοτοκόπουλου, προσφέροντας στο κοινό την ευκαιρία να εξερευνήσει ποιες ήταν οι πνευματικές και καλλιτεχνικές «αποσκευές» του ζωγράφου όταν επιβιβάστηκε από το λιμάνι του Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο) με προορισμό τη Βενετία το 1567.
Μέσα από διακόσια και πλέον αντικείμενα –αγιογραφίες, πίνακες, κοσμήματα, βιβλία, έγγραφα, χειρόγραφα και έντυπα– η έκθεση δίνει απαντήσεις- κλειδιά σε ερωτήματα όπως: Πώς δούλευαν οι Κρητικοί ζωγράφοι τον 16ο αιώνα; Ποια κοινωνικά φαινόμενα και ποιες ιδεολογικές τάσεις σχετίζονται με τον τεχνίτη, καλλιτέχνη και λόγιο Θεοτοκόπουλο; Γιατί ο Θεοτοκόπουλος φεύγει από την Κρήτη; Μαθήτευσε και εργάστηκε πριν αναχωρήσει από τον Χάνδακα της Κρήτης;
Η έκθεση –ελληνική απάντηση στο παγκόσμιο επετειακό εκθεσιολόγιο αφιερωμένο στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο– προετοιμαζόταν επί τρία ολόκληρα χρόνια και είναι, σύμφωνα με την διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αναστασία Λαζαρίδου, σημαντική τόσο από άποψη έρευνας όσο και διότι κατατίθενται νέες μουσειολογικές και επιστημονικές θέσεις και απόψεις.
Επίσκεψη στην έκθεση
Η έκθεση διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες: στην πρώτη ενότητα ο θεατής πληροφορείται τη βαρύτητα που είχε για τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας η Κρήτη την περίοδο που έζησε ο Θεοτοκόπουλος. Η σημασία που είχαν δώσει οι Βενετοί στη μεγαλύτερη νησιωτική κτήση τους τεκμηριώνεται μέσα από χάρτες της μεγαλονήσου, ενδύματα της εποχής που χρειάστηκαν εκατοντάδες ώρες για τον στολισμό τους με λεπτοδουλεμένα κεντήματα, κοσμήματα τα οποία αντανακλούν τον πλούτο και την αισθητική, όργανα ναυσιπλοΐας και περίτεχνα αντικείμενα οικιακής χρήσης. Όλα αυτά σχηματίζουν πολυσήμαντα το περιβάλλον μίας ολόκληρης εποχής.
Η δεύτερη ενότητα (που φιλοξενείται μαζί με την τρίτη ενότητα στον πρώτο όροφο του Μεγάρου της Δουκίσσης Πλακεντίας) φωτίζει τα καλλιτεχνικά φαινόμενα της εποχής του Θεοτοκόπουλου. Στην τελευταία ενότητα περιέχονται τρία έργα του Θεοτοκόπουλου που συνομιλούν με έργα συγχρόνων του καλλιτεχνών. Τα έργα είναι: «Ο Ευαγγελιστής Λουκάς», η «Προσκύνηση των Μάγων» και η «Κοίμηση της Θεοτόκου». Στα έργα φωτίζεται η εξοικείωση των κρητικών ζωγράφων με τα έργα και τα καλλιτεχνικά ρεύματα από την Ιταλία με συνέπεια τον εμπλουτισμό του θεματολογίου τους.
Εκείνη την περίοδο αναπτύχθηκαν δύο διαφορετικές τεχνοτροπίες στη θρησκευτική ζωγραφική: η μία ακολούθησε τη βυζαντινή παράδοση (maniera greca) και η άλλη τη δυτική (maniera latina). Εύγλωττο παράδειγμα αυτής της μίξης είναι δύο θρησκευτικές εικόνες των οποίων οι δημιουργοί έχουν ασπαστεί στοιχεία και από τις δύο τεχνοτροπίες. Πρόκειται για τον «Άγιο Γεώργιο τον κεφαλοφόρο» (16ος αιώνας) όπου η μορφή του αγίου ζωγραφισμένη a la greca προβάλλεται σε ένα δυτικότροπο τοπίο, και την αγιογραφία του ίδιου αιώνα με θέμα «Ο Χριστός Μετά των Γονέων του» όπου οι μορφές ζωγραφισμένες a la latina προβάλουν πάνω σε ένα βυζαντινό χρυσό βάθος.
Ξεχωριστής σημασίας είναι η μικρογραφία που υπάρχει στις σελίδες του εικονογραφημένου χειρογράφου των «Εννεάδων» του Πλωτίνου όπου ο ζωγράφος Μάρκος Μπάθας αυτοπροσωπογραφείται. Στο χειρόγραφο που ανήκει στην εθνική βιβλιοθήκη της Βιέννης –και πιθανότατα υπήρχε ένα αντίτυπο του έργου στη βιβλιοθήκη του Θεοτοκόπουλου– ο ζωγράφος σχολιάζει τις «Εννεάδες» με γραπτά σχόλια και μικρογραφίες που αποτελούν προσωπικά γυμνάσματα. Καταδεικνύοντας όπως σημειώνεται τη προσωπική του παιδεία τις πνευματικές του αναζητήσεις αλλά και την εξοικείωση του με το δυτικό σχέδιο και την τέχνη.
Παρουσιάζονται ακόμα έργα του σπουδαίου ζωγράφου και λόγιου Γεωργίου Κλόντζα. Όπως το «Κήρυγμα σε εκκλησία» που ήρθε στην Αθήνα από τον ναό των αγίων Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ στο Σεράγεβο.
Μοναδικό είναι το τρίπτυχο του Κλοντζά του δεύτερου μισού του 16ου αιώνα με παραστάσεις: «Επί σοι χαίρει» , «Δευτέρα Παρουσίας» και το «Όρους Σινά». Η απαράμιλλη τεχνοτροπία που συνδυάζει με ισορροπία τα στοιχεία της ελληνικής και της ιταλικής σχολής. Η καθηλωτική μικρογραφική τελειότητα στις πολυπρόσωπες παραστάσεις και η αρμονική χρήση των χρωμάτων δημιουργούν ένα επιβλητικό σύνολο.
Στον ίδιο ζωγράφο ανήκει και χειρόγραφος κώδικας από τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Πρόκειται για τη «Χρονογραφία» όπου στις σελίδες του εξιστορείται η ιστορία του ανθρώπου από τους πρωτόπλαστους έως και τη Δευτέρα Παρουσία. Το πολύτιμο χειρόγραφο μπορούν να ξεφυλλίσουν οι επισκέπτες ψηφιακά μέσα από μία οθόνη αφής.
Εντυπωσιακό είναι το έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνού «Ο Γάμος στην Κανά» που μεταφέρει ο ζωγράφος το βιβλικό γεγονός σε περιβάλλον σύγχρονο της εποχής του. Το έργο ανήκει στο Μουσείο Correr της Βενετίας παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Ο καλλιτέχνης στο έργο του προτάσσει το κοσμικό γεγονός της γαμήλιου τραπεζίου.
Η επιστημονική εποπτεία και ο γενικός συντονισμός της έκθεσης ανήκει στη Αναστασία Λαζαρίδου. Την επιμέλεια της έκθεσης συνυπογράφουν οι: Καλλιόπη-Φαίδρα Καλαφάτη , Νίκος Καστρινάκης , Νικόλας Κωνστάντιος , Αντώνης Μπεκιάρης , Νίκη Παπασπύρου και Άρτεμις Σταματέλου. Αρχιτεκτονικός και μουσειογραφικός σχεδιασμός του Σπύρου Νάσαινα. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 31 Μαρτίου 2015.
