Ο φιλικός κύκλος του Γκρέκο: Το Τολέδο στο Κολωνάκι

του Γιάννη Ασδραχά 

Συνηθίσαμε στο σκεπτικό ότι μία έκθεση κρίνεται σημαντική ανάλογα με τον αριθμό των έργων που παρατίθενται. Αυτή η οπτική δεν ταιριάζει στην έκθεση που φιλοξενεί το Μουσείο Μπενάκη και η οποία πραγματοποιείται με αφορμή τα 400 χρόνια που συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στο Τολέδο το 1614.

Από την ισπανική πόλη που έζησε για 37 χρόνια ο Ελ Γκρέκο αλλά και από σημαντικά μουσεία και συλλογές ταξίδεψαν στην Ελλάδα με προορισμό τις προθήκες του μουσείου όχι μόνο τα αυτονόητα, δηλαδή έργα ζωγραφικής, αλλά ένα πολυποίκιλο υλικό: Έγγραφα, βιβλία, γκραβούρες και προσωπογραφίες ανθρώπων που βρίσκονταν στο στενό κύκλο του ζωγράφου, αλλά και δύο έργα που φέρουν την υπογραφή του καλλιτέχνη.

Πρόκειται για υλικό που συντάσσει μία έκθεση η οποία φωτίζει περισσότερο τον δημιουργό, τον κόσμο του και την εποχή του, δίνοντας στο κοινό την ευκαιρία να γνωρίσει με λεπτομέρεια τόσο ποιος ήταν ο άνθρωπος που κρατούσε τον χρωστήρα όσο και ποιοι τον περιστοίχιζαν. «Ο φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο» είναι ο τίτλος της έκθεσης που παρουσιάζεται στο κεντρικό κτήριο του Μπενάκη.

Όμως, για να φτάσει η μέρα των εγκαινίων –που τίμησε με τη παρουσία της η βασίλισσα της Ισπανίας Σοφία– προηγήθηκαν χρόνια έρευνας, και μάλιστα σε μία εποχή που το αμείλικτο ψαλίδισμα της κρίσης περιόριζε προϋπολογισμούς. Αλλά σε πείσμα των καιρών ο Νίκος Χατζηνικολάου (ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης) που κατέχει τη γενική ευθύνη και την επιστημονική εποπτεία και οι συνεργάτες του κατάφεραν να υλοποιήσουν τη πρωτοποριακή ιδέα: Να ανασυνθέσουν το περιβάλλον του Θεοτοκόπουλου στο Τολέδο.

Σε αυτό το εγχείρημα συμμετείχε, στον ρόλο του συνεπιμελητή, ο καθηγητής στο πανεπιστήμιο John Hopkins της Βαλτιμόρης Richard Kagan, ο οποίος είχε «οραματιστεί» μία τέτοιου τύπου έκθεση τη δεκαετία του 1960, όταν επισκέφτηκε μία έκθεση με έργα του Γκρέκο από το Πράντο στη Νέα Υόρκη.

Το υλικό της συγκεντρώθηκε ύστερα από εξαντλητικές έρευνες σε αρχεία, έτσι ώστε να εντοπιστούν και να συγκεντρωθούν πληροφορίες και πρωτότυπα έγγραφα τα οποία και χρησιμοποιήθηκαν ως δομικό υλικό της έκθεσης, συντάσσοντας εν τέλει μία μοναδικής σύλληψη έκθεση που επάξια συγκαταλέγεται ανάμεσα στις κορυφαίες που πραγματοποιήθηκαν με αφορμή την επέτειο από το θάνατο του καλλιτέχνη. «Μια ιστορική έκθεση που θέλει λίγο χρόνο από τη ζωή σου» την χαρακτηρίζει ο Νίκος Χατζηνικολάου, προδιαθέτοντας πως δεν είναι «εύκολη» η ανάγνωση της. Σε όσους ήθελαν να βρεθούν απέναντι από έργα του Ελ Γκρέκο τονίζει πως και με τους δύο πίνακες του που περιέχει η έκθεση μπορούν να σταθούν μια ολόκληρη μέρα εξερευνώντας τις λεπτομέρειες τους.

«Ο Γκρέκο καταλάβαινε ότι μια επιτυχημένη καλλιτεχνική σταδιοδρομία ήταν ανέφικτη χωρίς τη βοήθεια και τη συνδρομή τρίτων: πατρώνων, προστατών και φίλων» σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης ο Richard Kagan και προσθέτει ότι θα ήταν «λόγιοι» που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν να διαμορφώσει το περίπλοκο εικονογραφικό πρόγραμμα το οποίο χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος του έργου του. Γι’ αυτό και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κεντρικό στοιχείο της καλλιτεχνικής σταδιοδρομίας του Γκρέκο ήταν ένας «ιστός φιλίας». Όσο για την έκθεση, υπογραμμίζει ότι προσφέρει μια πρώτη εικόνα για τα πρόσωπα που ανήκαν σε αυτό τον ιστό, με έμφαση στους «φίλους, τους πατρώνες και τους υποστηρικτές του Γκρέκο στο Τολέδο, την πόλη που έζησε κατά τα χρόνια της παραμονής του στην Ισπανία».

Η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Στην είσοδο της έκθεσης υπάρχει η απεικόνιση του Τολέδο, παρμένη από ένα γερμανικό βιβλίο του 16ου αιώνα. Στο κέντρο της αίθουσας δεσπόζει και πάλι, μέσα από το μεγεθυμένο αντίγραφο τοπιογραφίας του Γκρέκο, με θέμα τη πόλη όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.

Τα έργα που φέρουν την υπογραφή του μεγάλου έλληνα ζωγράφου μεταφέρθηκαν από το Μουσείο του Πράδο. Και αυτά συνάδουν με το σκεπτικό της έκθεσης, καθώς αφορούν πρόσωπα του κοινωνικού του κύκλου: Η μία απεικονίζει τον νομικό Χερώνυμο ντε Θεβάγιος και η άλλη τον γιατρό Ροντρίγκο ντε λα Φουέντε.

Έγγραφα αποκαλύπτουν πτυχές της ζωής του Θεοτοκόπουλου όπως η εξουσιοδότηση του καλλιτέχνη στο γιο του Χόρχε Μανουέλ στις 31 Μαρτίου 1614 να συντάξει τη διαθήκη του. Επίσης το συμβόλαιο που είχε υπογράψει ο καλλιτέχνης για τη δημιουργία του σημαντικού του έργου, την Ταφή του Κόμητα Οργάθ. Επίσης προσωπογραφίες, γκραβούρες, χάρτες συνθέτουν την περιήγηση σε διανοούμενους, συλλέκτες και παραγγελιοδότες, οι οποίοι περιτοίχισαν τον έλληνα ζωγράφο.

Η έκθεση περιλαμβάνει υλικό από τα Αρχεία του Τολέδο (Archivo Municipal de Toledo, Archivo Provincial de Toledo, Biblioteca de Castilla-La Mancha) και της Μαδρίτης (Archivo Historico de Protocolos de Madrid), χειρόγραφα και βιβλία από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας (Biblioteca Nacional de Espana), καθώς και τέσσερις προσωπογραφίες του Γκρέκο από τις συλλογές του Museo del Prado, του Museo del Greco στο Τολέδο, καθώς και από μια ιδιωτική συλλογή του εξωτερικού (Λονδίνο).

Για την πραγματοποίηση της έκθεσης εξασφαλίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού το ποσό των 1.400.000 ευρώ από το χρηματοδοτικό πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013, ενώ συνείσφερε και η Alpha Bank με τη χορηγία του ποσού των 250.000 ευρώ. Την έκθεση συνοδεύει πλούσια επιστημονική έκδοση, την οποία επιμελείται ο ιστορικός τέχνης Νίκος Χατζηνικολάου (ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης).

Στο πλαίσιο της έκθεσης, το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Μουσείου Μπενάκη θα οργανώσει εκπαιδευτικές επισκέψεις, για μαθητές. (Πληροφορίες και κρατήσεις: Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, Δευτέρα έως Πέμπτη, 10:00-14:00, τηλ. 210 3671067-69).

Και άλλες εκθέσεις αφιερωμένες στον Ελ Γκρέκο στην Αθήνα

Στις 21 Νοεμβρίου εγκαινιάζεται στο κτίριο της οδού Πειραιώς του Μπενάκη η έκθεση που πρωτοπαρουσιάστηκε το καλοκαίρι στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης με τίτλο «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος μεταξύ Βενετίας και Ρώμης». Το κοινό θα μπορεί να θαυμάσει εκ του σύνεγγυς το εξαιρετικό «Παιδί που φυσάει ένα αναμμένο δαυλί» αλλά και την «Βάπτιση του Χριστού» και «Άποψη του Όρους και της Μονής Σινά». Διάρκεια μέχρι και την 1 Μαρτίου 2015

Παράλληλα, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης παρουσιάζεται η «Ταφή του Χριστού» που δανείζει η Εθνική Πινακοθήκη, καθώς και δύο «Πιετά» του Θεοτοκόπουλου, σε πιστή ψηφιακή αναπαραγωγή. Στο έτος Γκρέκο συμμετέχουν επίσης η Εθνική Πινακοθήκη και το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, με εκθέσεις που θα εγκαινιαστούν αργότερα.

Στο πλαίσιο του αφιερώματος στον Γκρέκο θα πραγματοποιηθεί διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο με τίτλο «El Greco from Crete, to Venice, to Rome, to Toledo» στο αμφιθέατρο του Μουσείο Μπενάκη στο κτήριο της Οδού Πειραιώς (από 21 έως 23 Νοεμβρίου). Συμμετέχουν 22 επιστήμονες, ειδικοί στο έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου από όλο τον κόσμο.