Τ. Μαντζαβίνος: «Ο πολιτισμός διασκεδάζει στα μπουζούκια»
Ο αντισυμβατικός καλλιτέχνης Τάσος Μαντζαβίνος μιλά στο In2life για την ελληνική τέχνη, την κρίση και τον πολιτισμό των… μπουζουκιών.
του Γιάννη Ασδραχά
Αιρετικός, αντικομφορμιστής, για κάποιους «λοξός» κι αντικοινωνικός. Ο Τάσος Μαντζαβίνος, ένας άκρως ιδιοσυγκρασιακός καλλιτέχνης, ξεδίπλωσε ένα σκοτεινό, εσωτερικό, συμπαγή, ολοκληρωμένο, καθηλωτικό κόσμο στην πρόσφατη μεγάλη αναδρομική έκθεσή του στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς).
Εμείς τον βρήκαμε να μετέχει μαζί με τον Κώστα Παπανικολάου σε μια ιδιάζουσα, διαλεκτική έκθεση που φιλοξένησε η γκαλερί CITRONNE, στον Πόρο. Οι δύο εικαστικοί, μέλη της ίδιας γενιάς, δεν μοίρασαν τις επιφάνειες του εκθεσιακού χώρου το σύνηθες και το αυτονόητο. Πέρασαν την κόκκινη γραμμή που επιτάσσει η ιδιαιτερότητα του πνεύματος ενός καλλιτέχνη: τέσσερις καμβάδες έγιναν ο κοινός δημιουργικός τόπος, στον οποίο χωρίς στεγανά, ασφαλιστικές δικλείδες και προκαθορισμένα όρια διοχέτευσαν την έμπνευση της στιγμής. Για αυτή τη σύμπραξη δεν χρειάστηκαν κανόνες. Λειτούργησαν συνεκτικά οι συνιστώσες μίας μακρόχρονης φιλίας που απεχθάνεται τις υποσημειώσεις.
Ο Τάσος Μανζαβίνος δεν μίλησε στο In2life μόνο για τη διαδικασία δημιουργίας των έργων αυτών αλλά και για τη ελληνική τέχνη, τις ρίζες της, την ορθοδοξία, την κρίση και τις επιπτώσεις της. «Άνθρωποι που υποτίθεται πως είναι φορείς ενός πολιτισμού, τους συναντάς να διασκεδάζουν στα μπουζούκια!», διαπιστώνει με αποστροφή.
Συνθέσατε μαζί τέσσερα έργα της έκθεσης. Ποια είναι η προϊστορία τους;
Συνεργαστήκαμε για πρώτη φορά αμέσως μετά την σχολή, το 1980. Θυμάμαι ότι είχαμε ένα τελάρο απέναντι μας και εντελώς αυθόρμητα ο καθένας ανέλαβε ένα μέρος του καμβά. Δουλέψαμε χωρίς να υπακούμε σε κάποιο κανόνα ή λογική, χαλαρά. Το έργο που προέκυψε το τιτλοφορήσαμε «το φιλί του Ιούδα».
Αυτή η συνεργασία πως συνεχίστηκε;
Ανταλλάσσοντας επισκέψεις ο ένας στο εργαστήριο του άλλου. Τα έργα που παρουσιάσαμε σε αυτήν την έκθεση προέκυψαν από την εκκόλαψη αυτής της ιδανικής συνεργασίας που οφείλεται στο ότι δεν αντιμετωπίζει ο ένας το άλλον ανταγωνιστικά, επειδή είμαστε φίλοι. Το κοινό υλικό μας αναδύεται ως κάθαρση χωρίς ίχνος σοβαροφάνειας ότι δημιουργούμε κάτι το σπουδαίο. Αυτά τα έργα είναι παράγωγα ενός κλίματος στο οποίο τεράστιο ρόλο έχει παίξει η συγγένεια μας στα συναισθήματα και στις μνήμες.
Ανήκετε στην ίδια γενιά, με ένα χρόνο διαφορά. Ποιες είναι οι συγγένειες της εικαστικής σας γλώσσας;
Η γλώσσα μας είναι διαφορετική αλλά το «πηγάδι» της είναι το ίδιο. Υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες, το ότι αποδέχεται ο ένας την τρέλα, την πορεία και τις αρχές του άλλου. Εκτιμάμε τον τρόπο που πολεμάμε στη ζωή. Είμαστε σαν συμπολεμιστές. Τα υπόλοιπα είναι δευτερεύοντα. Θα μπορούσα να πω ότι το «πηγάδι» φωτογραφίζεται στο πώς αποδίδουμε τη θάλασσα στο έργο μας: την αποτυπώνουμε με διαφορετικά χρώματα και ερεθίσματα ενώ ταυτόχρονα αισθάνεται ο ένας γιατί ζωγραφίζει έτσι ο άλλος.
Σε αρκετά από τα έργα σας είναι παρούσα μία φιγούρα, ο εαυτός σας. Γιατί;
Το "εγώ" μου στο έργο εικονοποιείται με μία φιγούρα, συνιστώντας ένα μάθημα ώστε να βρουν και οι θεατές του έργου τον εαυτό τους. Έτσι πλησιάζω, δηλαδή, και τους άλλους «νοσούντες».
Υπάρχει μία αίσθηση σκηνικού στους πίνακες σας…
Και ως συνθετικό στοιχείο μπορείς να το προσδιορίσεις και ως παύση και πολλά άλλα επειδή ο ζωγράφος μπορεί να πει και να δικαιολογεί τα πάντα. Όπως, για παράδειγμα, οι πτυχώσεις στις τέντες μπροστά από τις παραλίες σημειολογικά δείχνουν και τον κόμπο της ψυχής.
Είναι εμφανείς οι επιρροές που έχετε από την ελληνική παράδοση.
Η παράδοση βρίσκεται στο αίμα σου, υπάρχει στο γονίδιο και εκβάλλεται από μόνο του. Για παράδειγμα, αν το πιάσεις στα χέρια σου ένα τάμα και νιώσεις την ενέργεια του, την πίστη αυτού που το αφιέρωσε, τότε εγγράφεται αυτή η πανίσχυρη σχέση και σε σένα. Αυτή η εκλεκτή συγγένεια προκύπτει σε πολλές περιπτώσεις. Υπάρχουν εικαστικοί που ξεκίνησαν δυτικότροπα αλλά ανακάλυψαν αυτό το παρακλαδάκι στην πορεία. Όπως ο Φώτης Κόντογλου που «κλώτσησε» τα υπόλοιπα όταν ένοιωσε αυτή τη συγγένεια, βιωματικά, όχι σαν ερευνητής ούτε σαν λαογράφος. Συνομίλησε μαζί της μέσω της μνήμης αλλά και της αίσθησης αυτής της ενέργειας.
Πως πιστεύεται ότι διαμορφώθηκε και καθιερώθηκε η παράδοση;
Για μένα ακόμα και οι πετράδες που ζουν στην Ελλάδα έχουν την αίσθηση της κλασικότητας μέσα τους. Δεν έγινε τίποτα εξ ουρανού, τους την διδάσκει η ίδια η φύση και το θείο φώς που τους λούζει. Η τέχνη των αρχαίων Ελλήνων έγινε από μαστόρους και τεχνίτες που κατοικούσαν σε αυτόν τον τόπο και η έννοια του κλασσικού στη τέχνη προέκυψε εδώ. Επειδή χρειάζεται συγκεκριμένο φως που υπάρχει μόνο σε αυτόν τον τόπο. Ένα θαύμα που δεν ήταν δυνατόν να συντελεστεί ούτε στο ημίφως, ούτε για παράδειγμα στο Μαρόκο.
Αναφέρεστε διαρκώς στο φως. Είναι τόσο σημαντικό;
Ναι από τους μεγαλοπρεπείς αρχαίους ναούς έως τους ναΐσκους, το φως το έχουν μέσα τους. Κτίσματα με μία ανθρώπινη διάσταση όπου κυριαρχούν οι καμπύλες, σε αντίθεση για παράδειγμα με τα γοτθικά κτήρια που υψώνουν λόγχες προς τον ουρανό. Επίσης δεν με απωθεί όταν συναντώ αρχιτεκτονικά μελή αρχαίων κτηρίων σε δεύτερη χρήση ως οικοδομικό υλικό. Πιστεύω ότι αυτή η πράξη εξυμνεί εκείνους τους μαστόρους που πήραν ένα αρχαίο μάρμαρο και το χρησιμοποίησαν. Θεωρώ ότι είναι ευνουχισμός να διαλυθεί για παράδειγμα ένα εκκλησάκι για να αφαιρεθούν τα αρχαία μάρμαρα. Μ’ αυτόν τον τρόπο καταστρέφεται η συνέχεια του πολιτισμού.
Σε αυτή τη παράδοση μυηθήκατε κατά τις σπουδές σας;
Δεν ασχολείται η Καλών Τεχνών με τον ελληνικό πολιτισμό. Η γνώμη μου είναι ότι οι άνθρωποι που ασχολούνται με τον πολιτισμό λειτουργούν σαν να έχουν παραδεχθεί ότι η Ελλάδα σταματά στην αρχαιότητα και μετά δεν υφίσταται. Αυτός είναι ο μεγαλύτερος ευνουχισμός.
Την τέχνη του βυζάντιου δηλαδή την έχουμε εξορίσει;
Ναι, χάριν του εξευρωπαϊσμού. Προσωπικά αντιλαμβάνομαι της Ευρώπη ως την ήπειρο των διαφορών. Δεν πιστεύω στο πρότυπο της παγκοσμιοποίησης και της μίας κουλτούρας. Αντίθετα, πρέπει όλοι να αποδεχόμαστε την διαφορά. Το επιτάσσει η δημοκρατία ως βασική αρχή, να αποδεχόμαστε τον άλλο και να τον ενσωματώνουμε. Πιστεύω πως, όταν συμβαίνει αυτή η μίξη, ισχυροποιεί κάθε τι που είναι δυνατό και αρχέγονο.
Όμως και οι ευρωπαίοι επηρεάστηκαν από το ελληνικό πνεύμα;
Να, αλλά το ερώτημα είναι «πώς ερμήνευσαν οι δυτικοί τον αρχαίο πολιτισμό;» Για παράδειγμα ο φασισμός βασίστηκε από τους γεννήτορές του στους αρχαίους έλληνες. Ποιοι λοιπόν μπορούν να ερμηνεύσουμε σωστά αυτή τη σπουδαία αρχαία κληρονομία περισσότερο από εμάς που λειτουργούμε ενστικτωδώς. Οι Γερμανοί; Που ό,τι πήραν από τους αρχαίους το έκαναν γκρίζο, ασπρόμαυρο;
Πως ορίζετε τον ελληνισμό;
Προσωπικά δεν με ενδιαφέρει το DNA. Δηλαδή δεν δίνω σημασία αν δεν συγγενεύει κάποιος από τα χρωμοσώματα με τους αρχαίους Έλληνες. Άλλωστε οι άλλοι λαοί είναι αμιγώς Σάξονες, Ιταλοί ή Γερμανοί; Αυτό που έχει σημασία είναι οι κάτοικοι αυτής της χώρας που λούζονται από αυτό το φως να νιώθουν οικεία μιλώντας την ελληνική γλώσσα. Επίσης αυτό πρέσβευαν οι αρχαίοι έλληνες οι οποίοι «απορροφούσαν» τους άλλους λαούς χωρίς να χρησιμοποιούν βία. Οι αποικίες των αρχαίων ελλήνων είχαν μία σχέση τιμής με τη μητρόπολη. Σε αντίθεση με το σύστημα των ευρωπαίων αποικιοκρατών που επέβαλαν στις περιοχές που καταλάμβαναν το δικό τους πολιτισμό. Έχει μία συνέχεια η ελληνικότητα και αυτοί που ασχολούνται με τον πολιτισμό θέλουν να τη διαχωρίσουν. Ακόμα και τα κείμενα του Χριστιανισμού γράφτηκαν στα ελληνικά, τη λαϊκή γλώσσα της εποχής. Επίσης οι ορθόδοξοι είναι πιο ανεκτικοί από τις υπόλοιπες εκκλησίες, επειδή υπερτερεί το ανθρώπινο στοιχείο.
Πιστεύετε ότι η σημερινή γενιά των καλλιτεχνών διατηρεί επαφή με την παράδοση;
Έχει χαθεί η επαφή, επειδή πολλοί καλλιτέχνες που είναι σε σχολές τους αποπλανούν. Οι απόφοιτοι δεν γνωρίζουν την επτανησιακή τέχνη αλλά τη βίντεο αρτ. Δεν είμαι εναντίον οποιασδήποτε έκφρασης, αλλά πρέπει να υπάρχει βιωματικό υλικό. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας υπήρχαν κάποιοι που φορούσαν τη φουστανέλα και αντί για γιλέκο το σακάκι ενός σμόκιν. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα. Άνθρωποι που υποτίθεται πω είναι φορείς ενός πολιτισμού τους συναντάς να διασκεδάζουν στα μπουζούκια!
Ποια είναι η πορεία της τέχνης στη συγκυρία της κρίσης;
Ούτε ελπίδα ούτε όραμα υπάρχει, ακριβώς επειδή η τέχνη δεν ενδείκνυται στη φτώχεια. Για να το αναλύσω, πιστεύω ότι πρέπει να ξεκινήσουμε από μία νέα αφετηρία. Κάτι που δεν βλέπω να γίνεται. Δεν γκρεμίζουμε για να ξαναρχίσουμε από την αρχή. Αλλά προσπαθούμε να μπαλώσουμε εδώ και εκεί. Για αυτήν τη κατάσταση ο λαός δεν φέρει ευθύνη.Το μόνο που του προσάπτω είναι ότι ακολουθεί σαν κοπάδι. Πρέπει όμως να αντισταθεί επειδή ρέπει στο κακό. Δυστυχώς δεν ζούμε σε μία εποχή εξανθρωπισμού. Δεν μπορούμε συνέχεια σε αυτόν τον τόπο να παράγουμε ήρωες.
Δουλεύετε κάτι καινούργιο αυτή τη περίοδο;
Ναι, αλλά η ζωγραφική πρέπει πρώτα να περάσει από το στομάχι πριν φτάσει στον εγκέφαλο. Τι θα προκύψει από αυτή την εποχή, δεν το γνωρίζεις. Ακόμα και με τον ίδιο τον εαυτό σου, δεν μπορείς να δημιουργήσεις κατά παραγγελία.
Αιρετικός, αντικομφορμιστής, για κάποιους «λοξός» κι αντικοινωνικός. Ο Τάσος Μαντζαβίνος, ένας άκρως ιδιοσυγκρασιακός καλλιτέχνης, ξεδίπλωσε ένα σκοτεινό, εσωτερικό, συμπαγή, ολοκληρωμένο, καθηλωτικό κόσμο στην πρόσφατη μεγάλη αναδρομική έκθεσή του στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς).
Εμείς τον βρήκαμε να μετέχει μαζί με τον Κώστα Παπανικολάου σε μια ιδιάζουσα, διαλεκτική έκθεση που φιλοξένησε η γκαλερί CITRONNE, στον Πόρο. Οι δύο εικαστικοί, μέλη της ίδιας γενιάς, δεν μοίρασαν τις επιφάνειες του εκθεσιακού χώρου το σύνηθες και το αυτονόητο. Πέρασαν την κόκκινη γραμμή που επιτάσσει η ιδιαιτερότητα του πνεύματος ενός καλλιτέχνη: τέσσερις καμβάδες έγιναν ο κοινός δημιουργικός τόπος, στον οποίο χωρίς στεγανά, ασφαλιστικές δικλείδες και προκαθορισμένα όρια διοχέτευσαν την έμπνευση της στιγμής. Για αυτή τη σύμπραξη δεν χρειάστηκαν κανόνες. Λειτούργησαν συνεκτικά οι συνιστώσες μίας μακρόχρονης φιλίας που απεχθάνεται τις υποσημειώσεις.
Ο Τάσος Μανζαβίνος δεν μίλησε στο In2life μόνο για τη διαδικασία δημιουργίας των έργων αυτών αλλά και για τη ελληνική τέχνη, τις ρίζες της, την ορθοδοξία, την κρίση και τις επιπτώσεις της. «Άνθρωποι που υποτίθεται πως είναι φορείς ενός πολιτισμού, τους συναντάς να διασκεδάζουν στα μπουζούκια!», διαπιστώνει με αποστροφή.
Συνθέσατε μαζί τέσσερα έργα της έκθεσης. Ποια είναι η προϊστορία τους; Συνεργαστήκαμε για πρώτη φορά αμέσως μετά την σχολή, το 1980. Θυμάμαι ότι είχαμε ένα τελάρο απέναντι μας και εντελώς αυθόρμητα ο καθένας ανέλαβε ένα μέρος του καμβά. Δουλέψαμε χωρίς να υπακούμε σε κάποιο κανόνα ή λογική, χαλαρά. Το έργο που προέκυψε το τιτλοφορήσαμε «το φιλί του Ιούδα».
Αυτή η συνεργασία πως συνεχίστηκε;
Ανταλλάσσοντας επισκέψεις ο ένας στο εργαστήριο του άλλου. Τα έργα που παρουσιάσαμε σε αυτήν την έκθεση προέκυψαν από την εκκόλαψη αυτής της ιδανικής συνεργασίας που οφείλεται στο ότι δεν αντιμετωπίζει ο ένας το άλλον ανταγωνιστικά, επειδή είμαστε φίλοι. Το κοινό υλικό μας αναδύεται ως κάθαρση χωρίς ίχνος σοβαροφάνειας ότι δημιουργούμε κάτι το σπουδαίο. Αυτά τα έργα είναι παράγωγα ενός κλίματος στο οποίο τεράστιο ρόλο έχει παίξει η συγγένεια μας στα συναισθήματα και στις μνήμες.
Ανήκετε στην ίδια γενιά, με ένα χρόνο διαφορά. Ποιες είναι οι συγγένειες της εικαστικής σας γλώσσας;
Η γλώσσα μας είναι διαφορετική αλλά το «πηγάδι» της είναι το ίδιο. Υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες, το ότι αποδέχεται ο ένας την τρέλα, την πορεία και τις αρχές του άλλου. Εκτιμάμε τον τρόπο που πολεμάμε στη ζωή. Είμαστε σαν συμπολεμιστές. Τα υπόλοιπα είναι δευτερεύοντα. Θα μπορούσα να πω ότι το «πηγάδι» φωτογραφίζεται στο πώς αποδίδουμε τη θάλασσα στο έργο μας: την αποτυπώνουμε με διαφορετικά χρώματα και ερεθίσματα ενώ ταυτόχρονα αισθάνεται ο ένας γιατί ζωγραφίζει έτσι ο άλλος.
Σε αρκετά από τα έργα σας είναι παρούσα μία φιγούρα, ο εαυτός σας. Γιατί;
Το "εγώ" μου στο έργο εικονοποιείται με μία φιγούρα, συνιστώντας ένα μάθημα ώστε να βρουν και οι θεατές του έργου τον εαυτό τους. Έτσι πλησιάζω, δηλαδή, και τους άλλους «νοσούντες».
Υπάρχει μία αίσθηση σκηνικού στους πίνακες σας…
Και ως συνθετικό στοιχείο μπορείς να το προσδιορίσεις και ως παύση και πολλά άλλα επειδή ο ζωγράφος μπορεί να πει και να δικαιολογεί τα πάντα. Όπως, για παράδειγμα, οι πτυχώσεις στις τέντες μπροστά από τις παραλίες σημειολογικά δείχνουν και τον κόμπο της ψυχής.
Είναι εμφανείς οι επιρροές που έχετε από την ελληνική παράδοση.
Η παράδοση βρίσκεται στο αίμα σου, υπάρχει στο γονίδιο και εκβάλλεται από μόνο του. Για παράδειγμα, αν το πιάσεις στα χέρια σου ένα τάμα και νιώσεις την ενέργεια του, την πίστη αυτού που το αφιέρωσε, τότε εγγράφεται αυτή η πανίσχυρη σχέση και σε σένα. Αυτή η εκλεκτή συγγένεια προκύπτει σε πολλές περιπτώσεις. Υπάρχουν εικαστικοί που ξεκίνησαν δυτικότροπα αλλά ανακάλυψαν αυτό το παρακλαδάκι στην πορεία. Όπως ο Φώτης Κόντογλου που «κλώτσησε» τα υπόλοιπα όταν ένοιωσε αυτή τη συγγένεια, βιωματικά, όχι σαν ερευνητής ούτε σαν λαογράφος. Συνομίλησε μαζί της μέσω της μνήμης αλλά και της αίσθησης αυτής της ενέργειας.
Πως πιστεύεται ότι διαμορφώθηκε και καθιερώθηκε η παράδοση; Για μένα ακόμα και οι πετράδες που ζουν στην Ελλάδα έχουν την αίσθηση της κλασικότητας μέσα τους. Δεν έγινε τίποτα εξ ουρανού, τους την διδάσκει η ίδια η φύση και το θείο φώς που τους λούζει. Η τέχνη των αρχαίων Ελλήνων έγινε από μαστόρους και τεχνίτες που κατοικούσαν σε αυτόν τον τόπο και η έννοια του κλασσικού στη τέχνη προέκυψε εδώ. Επειδή χρειάζεται συγκεκριμένο φως που υπάρχει μόνο σε αυτόν τον τόπο. Ένα θαύμα που δεν ήταν δυνατόν να συντελεστεί ούτε στο ημίφως, ούτε για παράδειγμα στο Μαρόκο.
Αναφέρεστε διαρκώς στο φως. Είναι τόσο σημαντικό;
Ναι από τους μεγαλοπρεπείς αρχαίους ναούς έως τους ναΐσκους, το φως το έχουν μέσα τους. Κτίσματα με μία ανθρώπινη διάσταση όπου κυριαρχούν οι καμπύλες, σε αντίθεση για παράδειγμα με τα γοτθικά κτήρια που υψώνουν λόγχες προς τον ουρανό. Επίσης δεν με απωθεί όταν συναντώ αρχιτεκτονικά μελή αρχαίων κτηρίων σε δεύτερη χρήση ως οικοδομικό υλικό. Πιστεύω ότι αυτή η πράξη εξυμνεί εκείνους τους μαστόρους που πήραν ένα αρχαίο μάρμαρο και το χρησιμοποίησαν. Θεωρώ ότι είναι ευνουχισμός να διαλυθεί για παράδειγμα ένα εκκλησάκι για να αφαιρεθούν τα αρχαία μάρμαρα. Μ’ αυτόν τον τρόπο καταστρέφεται η συνέχεια του πολιτισμού.
Σε αυτή τη παράδοση μυηθήκατε κατά τις σπουδές σας;
Δεν ασχολείται η Καλών Τεχνών με τον ελληνικό πολιτισμό. Η γνώμη μου είναι ότι οι άνθρωποι που ασχολούνται με τον πολιτισμό λειτουργούν σαν να έχουν παραδεχθεί ότι η Ελλάδα σταματά στην αρχαιότητα και μετά δεν υφίσταται. Αυτός είναι ο μεγαλύτερος ευνουχισμός.
Την τέχνη του βυζάντιου δηλαδή την έχουμε εξορίσει;
Ναι, χάριν του εξευρωπαϊσμού. Προσωπικά αντιλαμβάνομαι της Ευρώπη ως την ήπειρο των διαφορών. Δεν πιστεύω στο πρότυπο της παγκοσμιοποίησης και της μίας κουλτούρας. Αντίθετα, πρέπει όλοι να αποδεχόμαστε την διαφορά. Το επιτάσσει η δημοκρατία ως βασική αρχή, να αποδεχόμαστε τον άλλο και να τον ενσωματώνουμε. Πιστεύω πως, όταν συμβαίνει αυτή η μίξη, ισχυροποιεί κάθε τι που είναι δυνατό και αρχέγονο.
Όμως και οι ευρωπαίοι επηρεάστηκαν από το ελληνικό πνεύμα;
Να, αλλά το ερώτημα είναι «πώς ερμήνευσαν οι δυτικοί τον αρχαίο πολιτισμό;» Για παράδειγμα ο φασισμός βασίστηκε από τους γεννήτορές του στους αρχαίους έλληνες. Ποιοι λοιπόν μπορούν να ερμηνεύσουμε σωστά αυτή τη σπουδαία αρχαία κληρονομία περισσότερο από εμάς που λειτουργούμε ενστικτωδώς. Οι Γερμανοί; Που ό,τι πήραν από τους αρχαίους το έκαναν γκρίζο, ασπρόμαυρο;
Πως ορίζετε τον ελληνισμό;
Προσωπικά δεν με ενδιαφέρει το DNA. Δηλαδή δεν δίνω σημασία αν δεν συγγενεύει κάποιος από τα χρωμοσώματα με τους αρχαίους Έλληνες. Άλλωστε οι άλλοι λαοί είναι αμιγώς Σάξονες, Ιταλοί ή Γερμανοί; Αυτό που έχει σημασία είναι οι κάτοικοι αυτής της χώρας που λούζονται από αυτό το φως να νιώθουν οικεία μιλώντας την ελληνική γλώσσα. Επίσης αυτό πρέσβευαν οι αρχαίοι έλληνες οι οποίοι «απορροφούσαν» τους άλλους λαούς χωρίς να χρησιμοποιούν βία. Οι αποικίες των αρχαίων ελλήνων είχαν μία σχέση τιμής με τη μητρόπολη. Σε αντίθεση με το σύστημα των ευρωπαίων αποικιοκρατών που επέβαλαν στις περιοχές που καταλάμβαναν το δικό τους πολιτισμό. Έχει μία συνέχεια η ελληνικότητα και αυτοί που ασχολούνται με τον πολιτισμό θέλουν να τη διαχωρίσουν. Ακόμα και τα κείμενα του Χριστιανισμού γράφτηκαν στα ελληνικά, τη λαϊκή γλώσσα της εποχής. Επίσης οι ορθόδοξοι είναι πιο ανεκτικοί από τις υπόλοιπες εκκλησίες, επειδή υπερτερεί το ανθρώπινο στοιχείο.
Πιστεύετε ότι η σημερινή γενιά των καλλιτεχνών διατηρεί επαφή με την παράδοση;
Έχει χαθεί η επαφή, επειδή πολλοί καλλιτέχνες που είναι σε σχολές τους αποπλανούν. Οι απόφοιτοι δεν γνωρίζουν την επτανησιακή τέχνη αλλά τη βίντεο αρτ. Δεν είμαι εναντίον οποιασδήποτε έκφρασης, αλλά πρέπει να υπάρχει βιωματικό υλικό. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας υπήρχαν κάποιοι που φορούσαν τη φουστανέλα και αντί για γιλέκο το σακάκι ενός σμόκιν. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα. Άνθρωποι που υποτίθεται πω είναι φορείς ενός πολιτισμού τους συναντάς να διασκεδάζουν στα μπουζούκια!
Ποια είναι η πορεία της τέχνης στη συγκυρία της κρίσης;
Ούτε ελπίδα ούτε όραμα υπάρχει, ακριβώς επειδή η τέχνη δεν ενδείκνυται στη φτώχεια. Για να το αναλύσω, πιστεύω ότι πρέπει να ξεκινήσουμε από μία νέα αφετηρία. Κάτι που δεν βλέπω να γίνεται. Δεν γκρεμίζουμε για να ξαναρχίσουμε από την αρχή. Αλλά προσπαθούμε να μπαλώσουμε εδώ και εκεί. Για αυτήν τη κατάσταση ο λαός δεν φέρει ευθύνη.Το μόνο που του προσάπτω είναι ότι ακολουθεί σαν κοπάδι. Πρέπει όμως να αντισταθεί επειδή ρέπει στο κακό. Δυστυχώς δεν ζούμε σε μία εποχή εξανθρωπισμού. Δεν μπορούμε συνέχεια σε αυτόν τον τόπο να παράγουμε ήρωες.
Δουλεύετε κάτι καινούργιο αυτή τη περίοδο;
Ναι, αλλά η ζωγραφική πρέπει πρώτα να περάσει από το στομάχι πριν φτάσει στον εγκέφαλο. Τι θα προκύψει από αυτή την εποχή, δεν το γνωρίζεις. Ακόμα και με τον ίδιο τον εαυτό σου, δεν μπορείς να δημιουργήσεις κατά παραγγελία.
