Ε ρε γλέντια: Ο Καραγκιόζης στον 21ο αιώνα

Στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, το θέατρο σκιών δεν έχει μόνο το ολόδικό του κτίριο, κομπλέ με τον διαδραστικό μπερντέ του, τις ιστορικές φιγούρες του και την απολαυστική έκθεση που διηγείται την ιστορία του. Πρωταγωνιστεί και στην πρώτη, εισαγωγική ενότητα, εκείνη που απλώνει τέχνες, μουσικές και ιστορίες πάνω στον χάρτη της Ελλάδας, σηματοδοτώντας κάθε περιοχή με έναν ήρωα: Ο Νιόνιος είναι τα Επτάνησα, ο Μπάρμπα Γιώργος η Στερεά, ο Μανούσος η Κρήτη.

«Ο Μανούσος, ξέρεις, δεν υπήρχε πάντα» μου λέει ο Νικόλας Τζιβελέκης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών, κάπου στα μισά μιας δίωρης κουβέντας για την συναρπαστική τέχνη του. «Τον έφτιαξε ο Μάρκος Ξάνθος, σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης από την Κρήτη, που έπαιζε στα Εξάρχεια, στη Μαυρομιχάλη. Πρόσφατα ανακάλυψα ότι ο Ξάνθος πέθανε το 1951 στην Κάρυστο, όπου είχε πάει για περιοδεία».

Έχει φοβερό ενδιαφέρον η Ιστορία του ελληνικού θεάτρου σκιών, όπως μου την αφηγείται ο Νικόλας, ένας από τους νεότερους καραγκιοζοπαίχτες, που στα 32 του μόλις χρόνια μετρά ήδη 15 χρόνια πορείας και συνεργασίες με ονόματα ηχηρά, όπως ο Άθως Δανέλλης, ο Ηλίας Καρελλάς, ο Τάσος Κώνστας.

Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, όμως, έχει το παρόν του. Προς τα εκεί ξεστρατίζει συνέχεια η κουβέντα μας, που ξεκίνησε με αφορμή τα 100 χρόνια του Σωματείου, για να περάσει από το σημείο καμπής, τη δεκαετία του ’80, την πολιτική ορθότητα του 21ου αιώνα που φαινομενικά μόνο δεν ταιριάζει στον Καραγκιόζη και την ιδιοσυγκρασία του, τις γυναίκες καραγκιοζοπαίχτριες, την άυλη πολιτιστική κληρονομιά που είναι κομμάτι της συλλογικής μας ταυτότητας, και το πού πηγαίνει κανείς μετά από εκατό χρόνια πορείας.

Μπορούμε να μιλάμε για αναβίωση του θεάτρου σκιών;

Σε μια από τις πρώτες ερωτήσεις μου, ο Νικόλας απαντά «δεν θα έλεγα ακριβώς αναβίωση, θα έλεγα ότι υπάρχει μια άνοδος, με την έννοια ότι ασχολούνται όλο και περισσότεροι νέοι». Όπως εξηγεί, το νήμα της ιστορίας δεν κόπηκε ποτέ, κι ας κινδύνεψε εκεί γύρω στο 1986, όταν πολλοί από τους παλιούς καραγκιοζοπαίχτες συνταξιοδοτήθηκαν, και νέοι υπήρχαν ελάχιστοι, οπότε το Σωματείο τους μετατράπηκε σε πολιτιστικό φορέα για να μην κλείσει.

Σήμερα το τοπίο έχει αλλάξει άρδην, με δεκάδες νέους να δραστηριοποιούνται αυτή τη στιγμή σε όλη την Ελλάδα, ωστόσο ο Καραγκιόζης πατά πάντα γερά στο παρελθόν. «Άλλωστε αυτό είναι και η παράδοση: Πατάς στο παρελθόν και την πας ένα βήμα παραπέρα. Για να την πας όμως ένα βήμα παραπέρα, να την εξελίξεις, πρέπει να γνωρίζεις και την Ιστορία και το παρελθόν του θεάτρου» λέει, εξηγώντας ότι ακόμα και οι παραστάσεις του Ηλία Καρελλά στο Μέγαρο Μουσικής, που είναι ό,τι πιο μοντέρνο υπάρχει σε Καραγκιόζη αυτή τη στιγμή, διατηρούν ταυτόχρονα όλα τα παραδοσιακά τους στοιχεία.

Κομμάτι αυτής της συνύπαρξης είναι, άλλωστε, και το Καραγκιόζης by Night, οι παραστάσεις που κάνει ο ίδιος ο Νικόλας με ζωντανή μουσική στο Θέατρο Άβατον, που φέτος θα ξεκινήσουν στις 12 Δεκεμβρίου, για έκτη συνεχόμενη χρονιά. Τις βραδινές παραστάσεις, όπως μου εξηγεί, τις είχε ξεκινήσει την δεκαετία του ’90 ο Άθως Δανέλλης, ο οποίος έπαιζε αρχικά σε διάφορα μπαράκια, και εν συνεχεία σε μόνιμα στέκια, μέχρι το 2011.

«Ο κόσμος δεν γνωρίζει ότι στο ρεπερτόριο του Καραγκιόζη υπάρχουν και θρίλερ, και δραματικές παραστάσεις» λέει και με εκπλήσσει, προσθέτοντας ότι στο θέατρο, τα βράδια, παίζει «ακόμα και τις κλασικές κωμωδίες του Καραγκιόζη, αλλά χωρίς να είναι διαμορφωμένες ώστε να τις απολαμβάνουν και οι μικροί μας φίλοι. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι βωμολοχικές παραστάσεις, έχουν όμως χαρακτήρα σατιρικό, που δεν τον καταλαβαίνουν οι μικροί θεατές».

Ο Καραγκιόζης στα χρόνια της πολιτικής ορθότητας

Το αν έχει χώρο ο ευγενής αιώνας μας για τον Καραγκιόζη και τα αστεία του ήταν ένα από τα θέματα που ήθελα πιο πολύ απ’ όλα να συζητήσουμε. «Εντάξει, η αλήθεια είναι ότι όταν παίζουμε σε σχολεία, τα έχουμε κάπως σουλουπώσει τα καλαμπούρια του» απαντά χαμογελώντας, για να προσθέσει αμέσως μετά ότι παράπονα, πάντως, δεν έχει ακούσει ποτέ. «Ο Καραγκιόζης συνήθως δεν παρεξηγείται, γιατί πρώτα απ’ όλα σατιρίζει τον εαυτό του» τονίζει και εξηγεί ότι, αναλόγως το κοινό και την παράσταση, το αν θα περάσει ένα αστείο ή όχι εξαρτάται και από τον τρόπο που το σερβίρει ο καραγκιοζοπαίχτης.

Κι αυτό πηγαίνει την κουβέντα μας στο αν γράφονται σήμερα παραστάσεις από την αρχή, με εκείνον να μου λέει ότι «στην ουσία κάθε παράσταση είναι σαν τα παιδικά παραμύθια. Υπάρχει ένας σκελετός που δεν αλλάζει, από εκεί και πέρα όμως μπορείς να δεις το ίδιο έργο τρεις φορές και να είναι διαφορετικό και τις τρεις», καθώς ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης μπορεί να αλλάξει κάποια από τα αστεία, ή να προσθέσει σύγχρονα σχόλια χωρίς να χαλάσει τη ροή του έργου –περίπου όπως γίνεται και στον Αριστοφάνη. Γράφονται και σήμερα παραστάσεις από το μηδέν, ωστόσο τη μερίδα του λέοντος στο ρεπερτόριο κατέχουν εκείνες που περνούν ως μέρος της (συνήθως προφορικής) παράδοσης από γενιά σε γενιά.

Προφορική παράδοση και συλλογική μνήμη

«Σαν τα δημοτικά τραγούδια, που δεν ξέρουμε ποιος τα έγραψε;» ρωτάω. «Κάποιες ξέρουμε ότι είναι του τάδε καραγκιοζοπαίχτη, κάποιες δεν ξέρουμε. Μια παράσταση μπορεί σε εμάς να έχει φτάσει από στόμα σε στόμα, από άλλον καραγκιοζοπαίχτη, ή πιο σπάνια από χειρόγραφα. Κάποιοι που ήξεραν γράμματα έγραφαν και αναλυτικά τις παραστάσεις, κάποιοι πιο περιληπτικά. Μετά, υπάρχουν και ηχογραφήσεις παραστάσεων που έχουν φτάσει στα χέρια μας κυρίως μέσα από ιδιωτικές συλλογές.

»Οπότε, ας πούμε ότι εγώ θέλω να ανεβάσω μια παράσταση για μεγάλους, για παράδειγμα ένα έργο που λέγεται Ο βρικόλακας του μεσονυχτίου. Αυτό το έργο μπορεί να υπάρχει με πολλούς τίτλους, οπότε εγώ καλούμαι τώρα να δω τις διάφορες εκδοχές του, που μπορεί να έχουν μικροδιαφορές μεταξύ τους, και να αποφασίσω αν θα κρατήσω τη μια εκδοχή, όπως την έπαιζε ο τάδε, ή θα κάνω ένα παζλ –που συνήθως αυτό κάνω. Οπότε φτιάχνω στην ουσία κάτι δικό μου, χωρίς εννοείται να προσβάλλω το έργο».

Και ποια είναι η διαδικασία για να γίνει κάποιος καραγκιοζοπαίχτης; Παραδοσιακά, λέει, είναι όπως ήταν όλα τα παλιά επαγγέλματα: Για να γίνει κάποιος τσαγκάρης, έπρεπε να μάθει την τέχνη κοντά σε έναν άλλο τσαγκάρη. «Εδώ οι γνώμες διίστανται. Υπάρχουν οι σκληροπυρηνικοί που λένε πως πρέπει να μαθητεύσεις χρόνια σε έναν καραγκιοζοπαίχτη και να μάθεις όπως παλιά, και επιμένουν σε αυτό. Εγώ είμαι της γνώμης ότι άμα έχεις την αντίληψη και το ταλέντο και μπορείς να παίξεις Καραγκιόζη, αρκεί αυτό. Το θέμα είναι το αποτέλεσμα, όχι το πώς το έμαθες».

Έχει η παράδοση χώρο για τις γυναίκες;

Μπορεί να δυσκολεύεσαι να σκεφτείς πιο ανδροκρατούμενη τέχνη από αυτή του θεάτρου σκιών, ωστόσο ο Νικόλας είναι κατηγορηματικός: «Ακόμα και από ένα παλαιότερο καταστατικό του Σωματείου, που περιείχε την αναφορά ότι παραδοσιακά η τέχνη παρουσιάζεται από άνδρες (χωρίς ωστόσο να λέει ότι δεν μπορεί να παρουσιαστεί από γυναίκες) στην τελευταία τροποποίηση αυτή την πρόταση την αφαιρέσαμε». Και συνεχίζει αναφέροντάς μου την Σοφία Θεοδωροπούλου, παραστάσεις της οποίας υπάρχουν και στο ίντερνετ, τη Ζωή Μαρίνου που δραστηριοποιείται στο Ίλιον, την Άννα Αρβανίτη που παίζει στην Θεσσαλονίκη παραμύθια σε θέατρο σκιών.

Η άυλη πολιτιστική μας κληρονομιά και οι συμβολισμοί της

Μια από τις πρώτες καταχωρίσεις στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ήταν το θέατρο σκιών. Και μπορεί η πρόσφατη αναγνώριση του τουρκικού θεάτρου σκιών ως Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά από την UNESCO να τάραξε κόσμο στα καθ’ ημάς, ωστόσο ο Νικόλας δεν τη βρίσκει ανταγωνιστική: «Όπως αναγνωρίστηκε ο τούρκικος καραγκιόζης, έτσι μπορεί –και κυνηγάμε– να αναγνωριστεί και ο ελληνικός, γιατί είναι εντελώς διαφορετικός σαν θέαμα. Μπορεί να δανείστηκε κάποιους πρωταγωνιστές, και τα πρώτα έργα να ήταν τουρκικά, αλλά σίγουρα το περιεχόμενο δεν έχει καμία σχέση με τον τούρκικο Καραγκιόζη.

»Για παράδειγμα, οι Τούρκοι δεν βγάζουν πασάδες στον μπερντέ, δεν σατιρίζουν την εξουσία. Εμείς το κάνουμε. Και συμβολικά βάζουμε τον Πασά –δεν χρειάζεται να βάλουμε τον Μητσοτάκη, ή τον κάθε πρωθυπουργό, ο Πασάς είναι ένα σύμβολο εξουσίας. Όπως στον Σταύρακα δεν χρειάζεται να βλέπεις το κουτσαβάκι του 1920, πρέπει να βλέπεις τον σύγχρονο ψευτόμαγκα. Τόσοι υπάρχουν. Ή στον Χατζηαβάτη, τι βλέπεις; Ποιος προσκυνάει σήμερα την κυβέρνηση; Ποιος τους γλείφει; Αυτός είναι».

Το αιωνόβιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών και τα αιτήματά του

Το Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών είναι ο μοναδικός επίσημος φορέας των καραγκιοζοπαιχτών. «Το ίδρυσαν το 1925 όλοι οι μεγάλοι καραγκιοζοπαίχτες, ο Μόλλας, ο Δεδούσαρος, ο Μανωλόπουλος, ο γερο-Σπαθάρης, ο πατέρας του Ευγένιου, και άλλοι». Σκοπός του είναι η ανάδειξη, διάδοση και προστασία της τέχνης του Θεάτρου Σκιών, και ανάμεσα στα 120 μέλη του σήμερα υπάρχουν –πέρα από τους επαγγελματίες καραγκιοζοπαίχτες– εικαστικοί, βοηθοί, τεχνίτες και ερευνητές του θεάτρου σκιών.

Ένα από τα πάγια αιτήματα του Σωματείου είναι η ίδρυση μιας μόνιμης σκηνής για τον Καραγκιόζη, ένα Εθνικό Θέατρο Σκιών, ωστόσο ο Νικόλας δεν είναι αισιόδοξος, δεδομένου ότι κάτι τέτοιο δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί επί των ημερών ανθρώπων όπως ο Θάνος Μικρούτσικος ή η Μελίνα στο Υπουργείο Πολιτισμού. «Ένα όνειρο δικό μου, πιο πολύ και από την Εθνική Σκηνή, θα ήταν να βγει ένα βιβλίο για την ιστορία του Καραγκιόζη» λέει. Άλλα αιτήματα του Σωματείου περιλαμβάνουν την ίδρυση και λειτουργία Σχολής Θεάτρου Σκιών, μουσείου και βιβλιοθήκης.

Παρόλα αυτά, σημειώνει ότι το Σωματείο έχει πολύ καλή συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού όλα αυτά τα χρόνια, μέσα από επιχορηγήσεις που είναι πολύτιμες για την συντήρηση του σωματείου και του τεράστιου ιστορικού αρχείου του, το οποίο πρόκειται σύντομα να ψηφιοποιηθεί. Μάλιστα, πριν από λίγα χρόνια είχαν σχεδιάσει μια πολύ ενδιαφέρουσα διήμερη δράση για τον Καραγκιόζη στην Εκπαίδευση, σε συνεργασία με τα δύο υπουργεία, Παιδείας και Πολιτισμού, η οποία θα σύστηνε το θέατρο σκιών στην εκπαιδευτική κοινότητα μέσα από εργαστήρια και ομιλίες, αλλά δυστυχώς ο κορωνοϊός ανέκαμψε τα πλάνα και το σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.

Για τα εκατοστά του γενέθλια, το Σωματείο διοργάνωσε πρόσφατα μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ημερίδα στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, όπου θα φιλοξενηθεί από τον Δεκέμβρη και η νέα μεγάλη επετειακή έκθεση με ιστορικές φιγούρες, σκηνικά, φυλλάδια, βιβλία και άλλα κειμήλια που δεν έχουν βγει ποτέ ως τώρα στο φως.

Τον Νικόλα Τζιβελέκη θα τον βρίσκεις Παρασκευές από τις 12 Δεκεμβρίου στο Θέατρο Άβατον με το Καραγκιόζης by Night αποκλειστικά για ενήλικες, καθημερινές και απογεύματα Σαββάτου στο Μέγαρο Μουσικής με τον θίασο του Ηλία Καρελλά και τους Burger Project, Σάββατα στα εργαστήρια φιγούρας για παιδιά δημοτικού στην Paraga του Τάσου Κώνστα, και για δύο Πέμπτες στα τέλη του Νοέμβρη στο Χίλιες και Δύο Νύχτες στου Ψυρρή, με μια ακόμα βραδινή παράσταση ενηλίκων με ζωντανή μουσική.