Οι «Σημειώσεις» της Μυρσίνης Ζορμπά δεν είναι απομνημονεύματα- είναι η ίδια

Τι μένει μετά το πέρασμα στην ανυπαρξία; Η προφανής απάντηση περιλαμβάνει την ανάμνηση, και κάποιες υλικότητες συνδεδεμένες με τον άνθρωπο που έφυγε: ακίνητα, οχήματα, χώροι, προσωπικά αντικείμενα, γυαλιά, ρούχα, βιβλία.

Αν είμαστε οικείοι του, η απουσία δίνει νέες σημασίες σε όλα αυτά ή ίσως μας κάνει μόνο να πιστεύουμε ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει, για να προεκτείνει την παρουσία του νεκρού στη ζωή μας. Ως προς τη δημόσια εικόνα του μεταστάντος, το κενό που άφησε αντιστοιχεί στις σκέψεις και τις ιδέες του· στον τρόπο που έζησε και στο παράδειγμα που εξέπεμψε.    

Το «Σημειώσεις από την εποχή των προσδοκιών» δεν είναι ένα βιβλίο απομνημονευμάτων της Μυρσίνης Ζορμπά, η οποία πέθανε τον Απρίλιο του 2023. Παρότι συνδέεται με σταθμούς της ζωής της, σκοπός του δεν είναι να καταγράψει μια σειρά πραγματολογικών πληροφοριών από την γεμάτη δημόσια και ιδιωτική της ζωή. Είναι ένα βιβλίο στο οποίο ο αναγνώστης συζητά με την Μυρσίνη Ζορμπά· ένα βιβλίο όπου εκείνη περιγράφει τι είδος ανθρώπου υπήρξε, με ποιες αρχές πορεύτηκε και πώς διαμόρφωσε τις ιδέες και την πολιτεία της. Από αυτή την άποψη οι «Σημειώσεις» είναι και μια απόπειρα μνημονικής διάσωσης- αυτό όμως δεν είναι στις βασικές προθέσεις του βιβλίου.   

Στο εξώφυλλο κυριαρχεί η εικόνα της ίδιας της Μυρσίνης Ζορμπά. Μοιάζει να είναι αταίριαστη με ένα βιβλίο αυτοβιογραφίας, αίρει όμως τις απορίες για το τι θέλει να είναι αυτό το βιβλίο. Μπορούμε αφού πεθάνουμε να γίνουμε αυτό που αγαπήσαμε ζώντας; Ίσως ναι, αν έχουμε κάποιον να κήδεται ό,τι υπήρξαμε.

Πώς γίνεται όμως ένα πρόσωπο που δεν ζει πια να «μετατραπεί» σε βιβλίο; Πρώτο και κύριο προαπαιτούμενο είναι το βιβλίο να αποτελείται από τις σκέψεις που παρήγαγε σε διάφορες περιόδους της ζωής του και από προβληματισμούς στην υπηρεσία των οποίων έθεσε τη νοημοσύνη του. Δεύτερη απαραίτητη συνθήκη είναι ο θάνατος του προσώπου- μια κορυφαία στιγμή της ζωής του και το μόνο που κάπως δικαιολογεί τη σημαντική έκπτωση στο «είναι», τη σωκρατική αντιγραφή του λόγου και της σκέψης του εκλιπόντος, την απομίμησή του. Οι προϋποθέσεις συντρέχουν και το "Σημειώσεις από την εποχή των προσδοκιών" «είναι» η Μυρσίνη Ζορμπά.  

Έτσι, η ίδια η πράξη της έκδοσης μοιάζει με μια τρυφερή απόπειρα υπέρβασης του ανυπέρβλητου. Ως ένα μικρό παιχνίδισμα με την υπαρξιακή μετάβαση, μια λίγο αυθάδικη νεανική παρατυπία, κάτι που απαγορεύεται, αλλά που η αγάπη το κάνει επιτρεπτό. Η προσπάθεια του επιμελητή της έκδοσης και επί χρόνια συντρόφου της Μυρσίνης Ζορμπά, Αντώνη Λιάκου αποτελεί ένα μνημείο συντροφικότητας, μια τελευταία κοινή τους πράξη σε έναν πολύ οικείο τόπο περιπάτων τους, αυτόν του τυπωμένου χαρτιού.

Διαβάζοντας τα όσα ανθολογεί η Μ. Ζορμπά, η συγγραφή τους μοιάζει με ένα ταξινομικό χρονολόγιο προσωπικής συγκρότησης. Μα, για ποιον συγκροτείται, ξανασυγκροτείται, ο εαυτός σου όταν έχεις πάψει να υπάρχεις; Για τους οικείους σου, για την υστεροφημία σου και κυρίως για να δικαιώσει αναδρομικά τις επιλογές σου και το πώς έζησες. Αυτό επιχειρεί να διασώσει η Μυρσίνη Ζορμπά στις Σημειώσεις και όχι τις ίδιες τις πληροφορίες. Ταυτόχρονα χρησιμοποίησε το γράψιμο ως ιαματική διαδικασία, ως φάρο στο σκοτεινό πέλαγος της πορείας προς το τέλος της.

Πόσοι αλήθεια από τους λάτρεις της γραφής και του λόγου θα συνέχιζαν να γράφουν και να διαβάζουν αν ήξεραν ότι τους μένουν λίγοι μόνο μήνες ζωής; Η συγγραφή από το δωμάτιο του εγκλεισμού, κλινήρης, μέσω ηχογραφήσεων, στα διαλείμματα ευρωστίας μεταξύ εξοντωτικών χημειοθεραπειών, χωρίς να υπάρχει ο σκοπός κάποιου magnum opus, αποτελούν έναν ύμνο στη σκέψη και τον λόγο ως διαδικασίες. Ένα δόσιμο ταυτοτικό.

Το υλικό που θα αποτελέσει το βιβλίο γράφτηκε εξ ολοκλήρου ενώ η συγγραφέας ήξερε ότι θα πέθαινε μετά από λίγους μήνες. Με δεδομένη τη γνώση του τέλος, τα γραπτά διυλίζονται για τον αναγνώστη από το συναίσθημα. Έτσι, αυτός βιώνει μια διπλή εμπειρία ανάγνωσης.

Η μία από αυτές τις εμπειρίες του δίνει πρόσβαση σε επεισόδια της σύγχρονης πολιτισμικής Ιστορίας του τόπου και τον βοηθά να εντοπίσει βασικά πολιτισμικά συστατικά του κόσμου της ανανεωτικής Αριστεράς. «Τη δεκαετία του ’70, οι λέξεις κλειδιά ήταν κριτική και αμφισβήτηση. Τις χρησιμοποιούσαμε παντού, είτε ταίριαζαν είτε όχι· κάναμε κατάχρηση (…) κριτική όμως σημαίνει να έχεις γνώση των πραγμάτων και να προχωράς βήμα βήμα. Εμείς, στην πραγματικότητα, κάναμε αναπαραγωγή γνώσεων από ξένα βιβλία και μεταφράσεις. Η κριτική μας βασίζονταν στην δημιουργική ασάφεια της κατανόησής τους».      

Εξάλλου, από τις αναφορές στην συμμετοχή της Μυρσίνης Ζορμπά στον δημόσιο βίο αναδύεται, μεταξύ άλλων, το προφίλ ενός ανθρώπου με πραγματικό όραμα για τον πολιτισμό και την πολιτισμική πολιτική. Η συγγραφέας δεν θεωρούσε πολιτισμό αποκλειστικά τα αρχαιολογικά ευρήματα ή τις θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις. Καλεί ώστε να υπάρξει επίσημη πολιτισμική πολιτική που περιλαμβάνει και τις νοοτροπίες των ανθρώπων, την καθημερινότητά τους- όλα αυτά που είναι ο πολιτισμός. «Το δικό μου ενδιαφέρον για την πολιτισμική πολιτική ξεκινάει από την πολιτική διάσταση, την πολιτική σημασία που έχει η οργάνωση της κουλτούρας (…) Το πεδίο της κουλτούρας έχει εσωτερική σχέση με την κοινωνία, με τις διαδικασίες της, την κοινωνική ενδοχώρα, τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αναπαριστούν τον εαυτό τους», γράφει.  

Η άλλη αναγνωστική εμπειρία των «Σημειώσεων από την εποχή των προσδοκιών» παραπέμπει σε έναν ακροατή που ακούει προσωπικές καταγραφές από μια ζωή που τελειώνει. Είναι η οξυδερκής και ευαίσθητη ματιά ενός ανθρώπου που βλέπει την σωματικότητα να φτερουγίζει μακριά του και λυπάται για ό,τι χάνει. Υπάρχει άραγε ημερολόγιο μελλοθανάτου που δεν είναι συγκλονιστικό;

Καταγραφή της 25ης Δεκεμβρίου 2021: «Το βράδυ όταν πλένω τα δόντια μου, σκέφτομαι μην τα βουρτσίζεις πολύ, δεν χρειάζεται».

Οι «Σημειώσεις» είναι ένα βιβλίο πολλαπλών αναγνώσεων και πολλαπλών συναισθηματικών επιπέδων, τα οποία προσεγγίζει ο αναγνώστης αξιοποιώντας πληροφορίες και μετα-πληροφορίες. Ένα βιωματικό ανάγνωσμα για έναν άνθρωπο που σίγουρα άξιζε τον κόπο να συζητάς μαζί του.