Γιατί πιστεύουμε στις θεωρίες συνωμοσίας;
Αφού οι θεωρίες συνωμοσίας δεν αποδεικνύονται, γιατί να μπορούν να αποδείξουν; Γιατί ο κόσμος ικανοποιείται με τέτοιες εξηγήσεις;
Η αλήθεια είναι πως οι θεωρίες συνωμοσίας βρήκαν εύφορο έδαφος στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Και δεν είναι καθόλου παράξενο,: οι άνθρωποι καταφεύγουν σε συνωμοσιολογικά αφηγήματα σε περιόδους κρίσεων. Βλέπουν την καθημερινότητά τους να κλονίζεται και χάνουν την αυτοπεποίθησή τους. Aυτό το κενό έρχονται να καλύψουν (και) θεωρίες συνωμοσίας. Ένα απλοϊκό και εύπεπτο παραμύθι που μπορεί να εξηγήσει με ευνόητο αλλά και «μοναδικό» τρόπο το γεγονός που τάραξε την καθημερινότητά μας. Είναι σαν αμυντικός μηχανισμός.
Καθημερινά συμβαίνουν τυχαία γεγονότα, τα οποία δεν έχουμε καταφέρει να προβλέψουμε κι αυτό δημιουργεί αβεβαιότητα. Για έναν συνωμοσιολόγο δεν υπάρχει τυχαιότητα. Υπάρχουν «κάποιοι» από πίσω που κινούν τα νήματα και συνήθως ευθύνονται για όλα τα κακά της ανθρωπότητας, αλλά και της χώρας τους. Είναι ένας τρόπος να ερμηνεύσουν αυτά που συμβαίνουν, να τους δώσουν ένα αίτιο. Είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς την ιδέα ότι κάτι μπορεί να συμβεί εντελώς τυχαία -για παράδειγμα το Bing Bang.
Πίσω από αυτά τα γεγονότα συνήθως για έναν συνωμοσιολόγο κρύβεται κάποιος μεγιστάνας ή κάποια ομάδα που κινεί τα νήματα και ωφελείται από αυτήν την κατάσταση. Γιατί όμως πρέπει απαραίτητα να υπάρχει «κάτι»; Γιατί να μη μας αρκεί η ερμηνεία που μας δίνει η επιστημονική κοινότητα ή οποιοσδήποτε έχει τη γνώση και είναι ο πλέον κατάλληλος να μας ενημερώσει; Διότι, όπως είπε και ο Ουμπέρτο Έκο: η φρίκη που νιώθουν οι άνθρωποι μπροστά στην τύχη δημιουργεί διαρκώς την ανάγκη να επινοούν ιστορίες που ερμηνεύουν τα γεγονότα.
Ο λόγος που καταφεύγουν κάποιοι άνθρωποι σε τέτοιες ιστοριούλες είναι η άρνηση τους στο να πειθαρχήσουν και να αποδεχτούν κάτι νέο. Είναι αυτό το «νέο» ένα εμβόλιο; Ενδεχομένως. Οτιδήποτε μπορεί να περιορίσει την καθημερινότητα ενός ανθρώπου, προσφέρει και εύφορο έδαφος για θεωρίες συνωμοσίας. Και δεν είναι μόνο η άρνηση των ανθρώπων να υπακούσουν σε έναν νέο κανόνα για το καλό της κοινωνίας. Είναι και η ανάγκη τους να ξεχωρίσουν από το πλήθος. «Να μην πιστεύουν σε αυτά που μας ταΐζουν» καθότι δεν είναι αφελείς∙ σε αντίθεση με τους υπόλοιπους συμπολίτες τους που πιστεύουν την επικρατούσα θεωρία.
Ένας ακόμη λόγος που ο άνθρωπος καταφεύγει σε θεωρίες συνωμοσίας για να ερμηνεύσει αυτά που συμβαίνουν γύρω του, είναι η οκνηρία του να κάνει επαγωγικές σκέψεις και να ενημερωθεί για ένα θέμα που δεν έχει ακόμα εξηγήσει η επιστημονική κοινότητα. Για παράδειγμα, μέχρι στιγμής δεν έχουν βρεθεί ίχνη στο στέλεχος του Covid-19 που να υποδεικνύουν ότι έχει παρασκευαστεί σε εργαστήριο. Ωστόσο, αυτό το επιχείρημα δεν αρκεί για έναν συνωμοσιολόγο, ο λογικός δε έλεγχος, δεν ικανοποιεί τις απορίες του. Εξάλλου, ο άνθρωπος που θα καταφύγει στις συνωμοσιολογικές ερμηνείες των γεγονότων, δεν αναζητά την αλήθεια, αλλά ένα ψυχολογικό καταφύγιο∙ έναν τρόπο να δώσει απαντήσεις σε αναπάντητα ερωτήματα ή τυχαίες καταστάσεις.
Άλλοι άνθρωποι καταφεύγουν σε θεωρίες συνωμοσίας επειδή νιώθουν πολύ μόνοι. Αγκιστρώνονται λοιπόν από μία θεωρία συνωμοσίας, ώστε να ενταχθούν σε μια κοινότητα και να μη νιώθουν πια κοινωνικά απομονωμένοι.
Και μέσα σ’ όλα αυτά, έρχεται και το σφάλμα επιβεβαίωσης να συμπληρώσει σε όλο αυτό το παράξενο που συμβαίνει στον νου του ανθρώπου. : Όταν έχουμε σχηματίσει μία πεποίθηση η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες μας, τείνουμε να παρατηρούμε μόνο αυτά που την επιβεβαιώνουν. Λόγου χάρη, εκείνη τη μπλούζα που νομίζουμε ότι μας φέρνει γούρι, την έχουμε συνδυάσει με εκείνη τη φορά που τη φορέσαμε και συνέβη κάτι θετικό, αλλά ξεχνάμε να παρατηρήσουμε αν συνέβησαν ατυχή γεγονότα άλλες φορές που την φορέσαμε.
Ένα ακόμη σφάλμα που κάνουμε σαν ανθρώπινα όντα, είναι το σφάλμα της αναλογικότητας. Όταν κάποιος βλέπει ένα σημαντικό γεγονός με το σφάλμα της αναλογικότητας να του θολώνει την κριτική σκέψη, προσπαθεί να αποδώσει σε σημαντικούς λόγους και στην μεγάλη κλίμακα, ένα τυχαίο συμβάν. Για παράδειγμα, ένα τόσο μεγάλο γεγονός όσο η πανδημία, θα πρέπει να έχει και ένα σημαντικό αίτιο, έτσι;
«Το να αμφιβάλλουμε για τα πάντα ή να πιστεύουμε στα πάντα» – αναφέρει ο Ανρί Πουανκαρέ – «είναι δυο εξίσου βολικές λύσεις που μας απαλλάσσουν από το να σκεφτόμαστε». Αυτά είναι και τα βασικά χαρακτηριστικά των συνωμοσιολόγων: είναι ταυτόχρονα αφελείς και καχύποπτοι. Κι αυτό τους καθιστά τον τέλειο στόχο μιας συνωμοσίας.
Καθημερινά συμβαίνουν τυχαία γεγονότα, τα οποία δεν έχουμε καταφέρει να προβλέψουμε κι αυτό δημιουργεί αβεβαιότητα. Για έναν συνωμοσιολόγο δεν υπάρχει τυχαιότητα. Υπάρχουν «κάποιοι» από πίσω που κινούν τα νήματα και συνήθως ευθύνονται για όλα τα κακά της ανθρωπότητας, αλλά και της χώρας τους. Είναι ένας τρόπος να ερμηνεύσουν αυτά που συμβαίνουν, να τους δώσουν ένα αίτιο. Είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς την ιδέα ότι κάτι μπορεί να συμβεί εντελώς τυχαία -για παράδειγμα το Bing Bang.
Πίσω από αυτά τα γεγονότα συνήθως για έναν συνωμοσιολόγο κρύβεται κάποιος μεγιστάνας ή κάποια ομάδα που κινεί τα νήματα και ωφελείται από αυτήν την κατάσταση. Γιατί όμως πρέπει απαραίτητα να υπάρχει «κάτι»; Γιατί να μη μας αρκεί η ερμηνεία που μας δίνει η επιστημονική κοινότητα ή οποιοσδήποτε έχει τη γνώση και είναι ο πλέον κατάλληλος να μας ενημερώσει; Διότι, όπως είπε και ο Ουμπέρτο Έκο: η φρίκη που νιώθουν οι άνθρωποι μπροστά στην τύχη δημιουργεί διαρκώς την ανάγκη να επινοούν ιστορίες που ερμηνεύουν τα γεγονότα.
Ο λόγος που καταφεύγουν κάποιοι άνθρωποι σε τέτοιες ιστοριούλες είναι η άρνηση τους στο να πειθαρχήσουν και να αποδεχτούν κάτι νέο. Είναι αυτό το «νέο» ένα εμβόλιο; Ενδεχομένως. Οτιδήποτε μπορεί να περιορίσει την καθημερινότητα ενός ανθρώπου, προσφέρει και εύφορο έδαφος για θεωρίες συνωμοσίας. Και δεν είναι μόνο η άρνηση των ανθρώπων να υπακούσουν σε έναν νέο κανόνα για το καλό της κοινωνίας. Είναι και η ανάγκη τους να ξεχωρίσουν από το πλήθος. «Να μην πιστεύουν σε αυτά που μας ταΐζουν» καθότι δεν είναι αφελείς∙ σε αντίθεση με τους υπόλοιπους συμπολίτες τους που πιστεύουν την επικρατούσα θεωρία.
Ένας ακόμη λόγος που ο άνθρωπος καταφεύγει σε θεωρίες συνωμοσίας για να ερμηνεύσει αυτά που συμβαίνουν γύρω του, είναι η οκνηρία του να κάνει επαγωγικές σκέψεις και να ενημερωθεί για ένα θέμα που δεν έχει ακόμα εξηγήσει η επιστημονική κοινότητα. Για παράδειγμα, μέχρι στιγμής δεν έχουν βρεθεί ίχνη στο στέλεχος του Covid-19 που να υποδεικνύουν ότι έχει παρασκευαστεί σε εργαστήριο. Ωστόσο, αυτό το επιχείρημα δεν αρκεί για έναν συνωμοσιολόγο, ο λογικός δε έλεγχος, δεν ικανοποιεί τις απορίες του. Εξάλλου, ο άνθρωπος που θα καταφύγει στις συνωμοσιολογικές ερμηνείες των γεγονότων, δεν αναζητά την αλήθεια, αλλά ένα ψυχολογικό καταφύγιο∙ έναν τρόπο να δώσει απαντήσεις σε αναπάντητα ερωτήματα ή τυχαίες καταστάσεις.
Άλλοι άνθρωποι καταφεύγουν σε θεωρίες συνωμοσίας επειδή νιώθουν πολύ μόνοι. Αγκιστρώνονται λοιπόν από μία θεωρία συνωμοσίας, ώστε να ενταχθούν σε μια κοινότητα και να μη νιώθουν πια κοινωνικά απομονωμένοι.
Και μέσα σ’ όλα αυτά, έρχεται και το σφάλμα επιβεβαίωσης να συμπληρώσει σε όλο αυτό το παράξενο που συμβαίνει στον νου του ανθρώπου. : Όταν έχουμε σχηματίσει μία πεποίθηση η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες μας, τείνουμε να παρατηρούμε μόνο αυτά που την επιβεβαιώνουν. Λόγου χάρη, εκείνη τη μπλούζα που νομίζουμε ότι μας φέρνει γούρι, την έχουμε συνδυάσει με εκείνη τη φορά που τη φορέσαμε και συνέβη κάτι θετικό, αλλά ξεχνάμε να παρατηρήσουμε αν συνέβησαν ατυχή γεγονότα άλλες φορές που την φορέσαμε.
Ένα ακόμη σφάλμα που κάνουμε σαν ανθρώπινα όντα, είναι το σφάλμα της αναλογικότητας. Όταν κάποιος βλέπει ένα σημαντικό γεγονός με το σφάλμα της αναλογικότητας να του θολώνει την κριτική σκέψη, προσπαθεί να αποδώσει σε σημαντικούς λόγους και στην μεγάλη κλίμακα, ένα τυχαίο συμβάν. Για παράδειγμα, ένα τόσο μεγάλο γεγονός όσο η πανδημία, θα πρέπει να έχει και ένα σημαντικό αίτιο, έτσι;
«Το να αμφιβάλλουμε για τα πάντα ή να πιστεύουμε στα πάντα» – αναφέρει ο Ανρί Πουανκαρέ – «είναι δυο εξίσου βολικές λύσεις που μας απαλλάσσουν από το να σκεφτόμαστε». Αυτά είναι και τα βασικά χαρακτηριστικά των συνωμοσιολόγων: είναι ταυτόχρονα αφελείς και καχύποπτοι. Κι αυτό τους καθιστά τον τέλειο στόχο μιας συνωμοσίας.
