Δάκρυ στον Ωκεανό: Λογοτεχνία με... Χίτλερ vs Στάλιν

Στα ταραγμένα χρόνια του Μεσοπολέμου, τρεις ήταν οι δρόμοι που μπορούσε να ακολουθήσει ο μέσος Ευρωπαίος: Να γίνει κομουνιστής, να γίνει ναζιστής ή να βρεθεί σε μια εθνική ιδεολογία που περιοριζόταν στα σύνορα της χώρας του. Από τη μια ο ανερχόμενος Χίτλερ, από την άλλη ο μουστάκιας Πατερούλης κι ανάμεσα οι ιδεολογίες που κλυδωνίζονταν από το Κραχ του 1929 και τη βαριά σκιά του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η Ευρώπη ήταν ένα τεράστιο χωνευτήρι μαγμάτων που έρρεαν από και προς διάφορες κατευθύνσεις, ψήνοντας ή καίγοντας τους πολίτες.

Άξονας των δύο πρώτων βιβλίων της τριλογίας του Σπέρμπερ είναι ο Ντόινο Φάμπερ, σημαντικό στέλεχος του γερμανικού κομμουνιστικού κόμματος. Εβραίος ο ίδιος -το κρατάμε για αργότερα- διώκεται ή απειλείται, αναγκάζεται να αλλάζει συχνά τόπο παραμονής, δρα παρασκηνιακά τόσο για να αποφύγει τους εξωτερικούς εχθρούς του κόμματος όσο και για να ξεφύγει από τις εσωτερικές προγραφές. Διαμορφώνεται από ισχυρούς πάτρωνες όπως ο καθηγητής Στέτεν που τον μαθαίνει να σκέφτεται και να αμφιβάλλει, και έτσι σχηματίζει μια σθεναρή προσωπικότητα, όσο κι αν νιώθει μερικές φορές αδύναμος στη δίνη της Ιστορίας.

Αυτός όμως ο ατομικός χρονότοπος αντιστοιχεί και σε μια συλλογική ιστορική πραγματικότητα, που αναφέρεται στις αλλαγές που συντελούνται τόσο στη Γερμανία, με την άνοδο των ναζί, όσο και στο Σοβιετικό μπλοκ, με τη «σταλινοποίησή» του. Ο Ντόινο και με τους συντρόφους του κινείται σε έναν ρευστό χώρο, σε ένα ναρκοπέδιο προδοσιών και μετατοπίσεων. Κινείται στους γερμανόφωνους τόπους της Κεντρικής Ευρώπης, στην τότε Γιουγκοσλαβία και καταλήγει -στο δεύτερο βιβλίο- στο Παρίσι, μετά την προσάρτηση της Αυστρίας στη γερμανική επικράτεια. Έτσι, η προσωπική ιστορία του ήρωα συνάπτεται με τη ζοφερή ιστορία της Ευρώπης, με την αυταρχική πρακτική της κομμουνιστικής ηγεσίας, με την κατιούσα πορεία του κόσμου προς τα Γκούλανγκ και τα κρεματόρια.

Γι’ αυτό, γύρω από το κεντρικό αυτό πρόσωπο κυκλοφορούν άπειρα άλλα, με τις μικροϊστορίες τους και τις τραγωδίες τους, με τα μικρά βιογραφικά τους που εκτυλίσσονται αργά και νωχελικά. Ένας λαβύρινθος χαρακτήρων πλαισιώνει και συχνά απορροφά τον πρωταγωνιστή, μια κυψέλη ανθρώπων που απλώνει τις απόψεις και τις ιδεολογίες της σε συνεχείς διασταυρώσεις και ποικίλους διαλόγους. Η πολυφωνία του μυθιστορήματος προκαλεί αίσθηση, όσο οι τάσεις και οι θεωρίες της εποχής, οι προσωπικές ματιές και οι βιωματικές πορείες απλώνουν ένα τεράστιο δίχτυ ενδογενών και εξωγενών συγκρούσεων.

Η σύνθεση του Σπέρμπερ θυμίζει Θουκυδίδη: ο αρχαίος ιστορικός, για να αποδώσει σωστά τις τάσεις και τα κίνητρα των ιστορικών προσώπων, αλλά και των ζυμώσεων της εποχής, πέρα από τα γεγονότα, παρέθετε –ημίπλαστες- δημηγορίες που (σε αντιτιθέμενα μέλη ζευγών) αναδείκνυαν τις αντίθετες πλευρές, τις απόψεις τους και τους σκοπούς τους. Έτσι, ακτινογραφούσε την ιστορική πραγματικότητα με μια διαλεκτική μέθοδο που καταδείκνυε τις πολιτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις. Ο Σπέρμπερ αντίστοιχα μελετά μυθιστορηματικά την ιστορία των κομουνιστών σε ένα εχθρικό κλίμα, λίγο πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, υιοθετώντας τη μέθοδο του Θουκυδίδη. Κάθε χαρακτήρας, ακόμα και οι δευτερεύοντες που εμφανίζονται σε μερικές σελίδες, εκφράζουν μια στάση, μια ιδέα, μια τάση και την αποτυπώνουν στους μεταξύ τους διαλόγους. Έτσι, ο στόχος του συγγραφέα δεν είναι η μυθιστορηματική πρόοδος της ιστορίας αλλά η ιδεολογική ανάδειξη των ενδο-κομουνιστικών στάσεων και προδοσιών, αλλά και των εξελίξεων στο παρασκήνιο της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Ο πρώτος τόμος είναι πολυσέλιδος και πολυπρόσωπος, ο δεύτερος πολύ πιο μικρός και πιο εστιασμένος στον Φάμπερ. Ο πρώτος τόμος είναι περισσότερο ιδεολογικός και πολιτικός (παραταξιακός και διαπαραταξιακός), ενώ ο δεύτερος φιλοσοφικός και πολιτικός (συγκρούσεις κρατών εν όψει Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου). Ο πρώτος τόμος αφορά την κομουνιστική ιδέα και διαμάχη, ο δεύτερος τη θέση των κομουνιστών και γενικά των αντιφασιστών απέναντι στον Χίτλερ.

Όσο διάβαζα τους δύο αυτούς τόμους, σκεφτόμουν ότι το δίκιο του Σπέρμπερ πηγάζει από μια θέση ισχύος. Τι εννοώ; Ότι βλέπει τα γεγονότα της δεκαετίας του ’30 υπό το πρίσμα του 1950, όχι μόνο με την απόσταση ασφαλείας δέκα-δεκαπέντε χρόνων, αλλά και με τη βεβαιότητα των κρίσεων λόγω της έκβασης του πολέμου και της ανάδειξης του πραγματικού μεγέθους της ναζιστικής θηριωδίας. Έτσι, το ορών υποκείμενο του 1950 είναι σε καλύτερη θέση από το ορών υποκείμενο λ.χ. του 1936 ή του 1939• ο ίδιος ο μετά τα γεγονότα συγγραφέας δεν ξέρω πόσο διαφέρει από τον εαυτό του, όταν ζούσε μέσα στα γεγονότα. Κι αυτά τα λέω, επειδή αυτού του είδους το μυθιστόρημα -ή μήπως κάθε μυθιστόρημα;- λειτουργεί ιστορικά και καθορίζεται από την κοινωνικοπολιτική χρονοθέτηση των γεγονότων, του συγγραφέα και φυσικά του αναγνώστη, που διαβάζει τα πάντα με άλλου χρονικού ανύσματος ματιά.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος