Faces: Τα "Πρόσωπα" του Τζον Κασσαβέτη στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών

του Γιάννη Ασδραχά 

Πέρσι το «Εθνικό Μητρώο Κινηματογράφου» της βιβλιοθήκης του Kογκρέσου των ΗΠΑ περιέλαβε στους πολιτιστικούς της θησαυρούς την ταινία του Τζον Κασσαβέτη «Πρόσωπα». Το φιλμ που γύρισε το 1968 με πενιχρά μέσα και μικρό κόστος ο ελληνοαμερικάνικος κινηματογραφιστής αφορά ένα ζευγάρι που αποφασίζει να χωρίσει ύστερα από 14 χρόνια κοινής ζωής. Ο σκηνοθέτης σκιαγράφησε στα πρόσωπά τους τη δραματική προσπάθεια των πρωταγωνιστών να επανακαλύψουν και να επαναπροσδιορίσουν τον εαυτό τους μέσα από νέους ανθρώπους που θα εντάξουν στη ζωή τους. Ποια είναι η αφορμή για την ταινία που ήταν η πρώτη του ανεξάρτητου κινηματογράφου που έφτασε στην τελετή των Όσκαρ;

Η έκθεση που εγκαινιάστηκε χθες στους χώρους της «Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών» του ιδρύματος «Ωνάση» με τίτλο «Faces». Η ταινία υπήρξε η γενεσιουργός της ιδέα που ζυμώθηκε από τον εμπνευστή και επιμελητή της έκθεσης τον Πάολο Κολόμπο. «Η προτροπή για να γίνει μία θεματική έκθεση βασισμένη στο αντικείμενο της ταινίας επικεντρωνόταν στη χρήση της μάσκας προσώπου στο αρχαίο θέατρο προκειμένου να στιγματίσει τα συναισθήματα του αποδοθέντος χαρακτήρα.

Στη σύγχρονη τέχνη, κινηματογράφο και θέατρο χρησιμοποιείται κυρίως για να αποκρύψει συναισθήματα, αλήθειες ή ψέματα. Λειτουργεί ως σύμβολο της παράδοξης συμπεριφοράς ενός ατόμου παγιδευμένου ανάμεσα στη αυτό-συναίσθηση και τους κοινωνικούς περιορισμούς» σημειώνει ο Πάολο Κολόμπο για την έκθεση που φέρνει στους εκθεσιακούς χώρους της στέγης είκοσι καλλιτέχνες οι οποίοι συμμετέχουν σε αυτή την εικαστική αφήγηση με ανθρωποκεντρικά έργα, που στο σύνολο τους συνδιαλέγονται με το σημείο που ορίζει την ταυτότητα του ατόμου, το πρόσωπο.

«Για να αποδώσει την αίσθηση της ταινίας και ειδικότερα την ιδιαίτερη τραχύτητα των σχέσεων ανδρών και γυναικών η έκθεση εστιάζει στο συναίσθημα της αποξένωσης, όπως μόνο το πρόσωπο μπορεί να εκφράσει» προσθέτει ο επιμελητής, και με τις παραπάνω προϋποθέσεις η απεικόνιση του προσώπου σχηματοποιείται από ένα σύνολο έργων που εκπροσωπεί πολλά εκφραστικά μέσα. Ως "δύσκολο εγχείρημα" χαρακτήρισε την έκθεση ο πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου. Όπως σημειώνει, παραδόθηκε στον επιμελητή μία carta biancha που συνοδευόταν από μία ευχή: «οι θεατές να μην επιδιώξουν ασυνείδητα να αναγνωρίσουν κάτι, αλλά να επιτρέψουν στο υποσυνείδητο τους να λειτουργήσει ακώλυτα. Σε κάθε περίπτωση όμως μακάρι να μπορέσουν να αναγνωρίσουν το ωραίο με την αρχαία έννοια του όρου: ωραίο είναι αυτό που ταιριάζει με την εποχή του άρα το επίκαιρο , το σύγχρονο σε αντίθεση, με το καλόν ή και το αγαθόν».

Έργα - κλειδιά της έκθεσης θεωρεί ο επιμελητής ότι είναι οι φωτογραφίες και οι κούκλες του Αμερικάνου Mόρτον Μπάρτλετ (1902-1992). Σε ειδικό αυτόνομο χώρο υπάρχουν δύο κούκλες ντυμένες με ρούχα αισθητικής της δεκαετίας του πενήντα, η μία όρθια με χαρακτηριστικά ενήλικης και η άλλη καθιστή με την αθωότητα της εφηβείας. Προέρχονται από τη σοφίτα του καλλιτέχνη, όπου τις εντόπισαν οι κληρονόμοι μετά τον θάνατο του. Υπάρχουν αρκετές εικασίες για το τι συμβόλιζαν στο κόσμο του καλλιτέχνη αυτά τα ευρήματα. Ίσως να ήταν τα μέλη μίας ιδεατής οικογένειας από αυτή που δεν είχε ποτέ, επειδή έμεινε ορφανός πολύ μικρός και μεγάλωσε σε ανάδοχες οικογένειες. Αυτές τις κούκλες που ο ίδιος κατασκεύαζε, ήταν τα μοντέλα των φωτογραφικών του έργων που βρίσκονται στην έκθεση. Επίσης σε συνοχή με το αντικείμενο της έκθεσης είναι τα δύο εκφραστικά κεφάλια από κούκλες που ακόμα δεν είχε σχηματίσει.

Ένα ακόμα έργο που ανήκει στην κατηγορία του προλόγου της έκθεσης είναι το βίντεο της Εντι Φέργκιουσον (1972) με τίτλο “Mommy” που η δομή του όπως σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης ο Πάολο, αρχίζει με μία κλειστή κυκλική λήψη του χώρου που κατοικεί η καλλιτέχνης και με την πρώτη προσλαλιά “mommy” περνά απότομα σε μία σκηνή από την ταινία του Κασσαβέτη “Gloria”. «Τα διάφορα επίπεδα της δουλειάς της εικαστικού ταυτόχρονα αντικρουόμενα συσχετίζονται με τη τεχνική του Κασσαβέτη να εκμαιεύει τις εσωτερικές αφηγήσεις των πρωταγωνιστών μέσω συγκινησιακά ταυτοσήμων συμπερασματικών και αντιφατικών εμπειριών» σημειώνει ο Πάολο Κολόμπο.

Μία γυναίκα ξαπλωμένη σε μία επιφάνεια διακοσμημένη με ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στηριγμένη στους αγκώνες της έργο της ιταλίδας Μαργκερίτα Μαντσέλι υποδέχεται τον θεατή. Τη χρωματική μονοτονία σπάει το φλοράρ φόρεμα της φιγούρας που με διαπεραστικά μάτια καρφώνει την κόρη του θεατή κοιτώντας κατάματα τον θεατή.

Στα ελάχιστα μέτρα ενός διαμορφωμένου ελλειπτικού διαδρόμου εμφανίζεται σταδιακά το έργο του Ελβετού Ούγκο Ροντινόνε. Με τίτλο «Εάν δεν υπήρχε τίποτα άλλο εκτός από την Έρημο» ένα λευκό πόδι που εμφανίζεται στο πεδίο του ματιού φανερώνει ένα άνδρα με ξέχειλο σώμα, τυλιγμένο με μία πρόβια και με το πρόσωπό του βαμμένο με τα χρώματα που χρησιμοποιεί στην παλέτα του ένας κλόουν. Με χρυσόσκονη ολόγυρά του, που σύμφωνα με τον επιμελητή διασαφηνίζει «την επίφαση της μοναξιάς ως ένδεια και αποχαύνωση της ανθρώπινης ύπαρξης».

Με την υποβλητικότητα ένα τοτεμικού συνόλου ένας ειδικά διαμορφωμένος χώρος της έκθεσης περιέχει τις δώδεκα μπρούτζινες κεφαλές του Τόμας Σούτε. Τα έργα από την σειρά « Άθλιοι» που ανήκουν στην συλλογή «Πορταλάκη» φανερώνουν σύμφωνα με τον επιμελητή την «εσωτερική ταραχή αγωνία και ακούσια ειρωνεία που διακατέχουν την καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου». Τρείς κέρινες προτομές εκμαγεία εκ του φυσικού ατόμων που διέπραξαν αξιέπαινες πράξεις και υπήρξαν αντικείμενα μελέτης για την σχολή εγκληματολογίας του Τορίνο από το 1860 έργα του Λορέντσο Τενκίνι συνοδεύονται από τις επιγραφές Διαφθορέας, Δολοφόνος, Ληστής.

Τα ρεαλιστικά έργα επιπέδου κέρινων ομοιωμάτων, όπως σημειώνει ο Πάολο Κολόμπο, «αποτελούν μαρτυρίες της άποψης ότι ο ανθρώπινος, φυσικός τύπος, όπως αυτός εκφράζεται από τον τύπο της κεφαλής και ειδικότερα του προσώπου αντανακλά ορισμένα ιδιαίτερα ψυχολογικά χαρακτηριστικά και συνεπαγωγικά η ανατομική εμφάνιση ενός ατόμου προσδιορίζει μια πιθανόν εγκληματική συμπεριφορά».

Οι φωτογραφίες του συγγραφέα και φωτογράφου Κλοντ Καϋν (1894-1954) δημιουργούν ένα φαντασιακό περιβάλλον με φιγούρες πλασμένες από χαρτί, αυτοπροσωπογραφίες και συνθέσεις με νεκροκεφαλές που στηρίζονται σε γυάλινα αντικείμενα. Δύο έλληνες καλλιτέχνες συμμετέχουν με πρόσφατα έργα στην έκθεση. Ο Διονύσης Καβαλλιεράτος με τρείς κεραμικές προτομές: μίας ωχρής γυναίκας, ενός ανδρικού κεφαλιού που φέρει στο πάνω μέρος του μία πόλη που θυμίζει απεικονίσεις μεσαιωνικών χειρογράφων, και μία επιβλητική προσωποποίηση του «έξω από εδώ» πορφυρή με χυμένα μάτια. Με τρία πορτραίτα ο Ηλίας Παπαηλιάκης μεταφέρει στον καμβά αγωνιώδεις εκφράσεις.

Ακόμα, τέσσερις προβολές μακράς διάρκειας συμμετέχουν στη θεματική της έκθεσης. Πρόκειται για την ταινία του Τζον Κασσαβέτης που υπήρξε η αφορμή για την έκθεση «Faces». Το 11λεπτό βίντεο από τη θεατρική παράσταση «Not I» (1977) του Σάμιουελ Μπέκετ όπου ο φακός απομονώνει ένα στόμα. Στον μονόλογο μία γυναίκα εξιστορεί την τραυματική εμπειρία της. Την ριζοσπαστική για την εποχή μεταφορά των «Ορνίθων» του Αριστοφάνη από το «Θέατρο Τέχνης» σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν. Η μαγνητοσκοπημένη παράσταση δόθηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου το 1975. Επίσης σύμφυτο με τους εικαστικούς όρους είναι το βίντεο του Λουκά Σαμαρά «Self» (1969) -μία ελειπτική αφήγηση μίας μέρας του καλλιτέχνη, και το έργο του 2009 του Ράιαν Τρεκάρτιν με τίτλο « Video Sibling Topics» (section Α). Η οργάνωση και ο συντονισμός της έκθεσης είναι της Μαριλένας Β. Καρρά.

Info: «Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών» ιδρύματος «Ωνάση» (εκθεσιακός χώρος «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης», λεωφ. Συγγρού 107-109). Ομαδική έκθεση «Faces». Διάρκεια έως την 1η Ιουνίου.