Δικαιώματα του Ανθρώπου: Πώς αλλάζει η συζήτηση στην ψηφιακή εποχή;

Κάθε χρόνο στις 10 Δεκεμβρίου, η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μας θυμίζει ότι η ελευθερία, η αξιοπρέπεια και η ισότητα δεν είναι δεδομένες. Αυτό όμως που αλλάζει πλέον, είναι το πεδίο στο οποίο διεκδικούμε και υπερασπιζόμαστε τα δικαιώματα αυτά: Δεν είναι πια μόνο οι δρόμοι και οι πλατείες· είναι και οι οθόνες μας. Από τα social media μέχρι την τεχνητή νοημοσύνη και τα προσωπικά δεδομένα, η ψηφιακή εποχή αναδιαμορφώνει τις παλιές ισορροπίες και φέρνει στο προσκήνιο εντελώς νέες προκλήσεις.

Η ιδιωτικότητα έγινε συλλογική διεκδίκηση

Κάποτε, η ιδιωτική ζωή ήταν κάτι που μπορούσες να προφυλάξεις με μια κουρτίνα στο παράθυρο και ένα κλειδωμένο συρτάρι. Σήμερα, η προσωπική σου πληροφορία ταξιδεύει από εταιρεία σε εταιρεία μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου. Το τι βλέπεις online, ποιον ακολουθείς, τι αγοράζεις ή τι μουσική ακούς, καταγράφεται, αναλύεται, πωλείται. Η προστασία των δεδομένων δεν είναι πια προσωπική υπόθεση, αλλά δημόσιο και πολιτικό δικαίωμα. Ποιος καταγράφει τα ίχνη μας στο διαδίκτυο; Ποιος αποφασίζει τι βλέπουμε και τι όχι; Ποιος ελέγχει τους αλγορίθμους που χειρίζονται πληροφορίες για εμάς χωρίς εμάς;

Νόμοι όπως το GDPR στην Ευρώπη δείχνουν ότι η μάχη για την ιδιωτικότητα έχει περάσει από το άτομο στους θεσμούς. Όμως η τεχνολογία τρέχει πιο γρήγορα από τη νομοθεσία, κι αυτό κάνει τη συζήτηση πιο επείγουσα από ποτέ.

Ελευθερία λόγου: Δικαίωμα και ευθύνη

Η ψηφιακή εποχή έκανε κάτι μοναδικό: έδωσε φωνή σε όλους. Ένα ποστάρισμα μπορεί να αλλάξει αφηγήσεις, να ανατρέψει στερεότυπα, να αναδείξει αλήθειες. Αλλά μπορεί επίσης να κάνει κακό. Ρητορική μίσους, στοχοποίηση, online bullying, οργανωμένη παραπληροφόρηση: Η ελευθερία έκφρασης δοκιμάζεται από φαινόμενα που απειλούν το ίδιο το δικαίωμα που προσπαθούν να αξιοποιήσουν.

Πού μπαίνει η γραμμή ανάμεσα στην ελεύθερη άποψη και στη ζημιογόνο τοξικότητα; Ποιος αποφασίζει τι κατεβαίνει από μια πλατφόρμα; Πώς εξασφαλίζουμε ότι η λογοκρισία δεν παρουσιάζεται ως προστασία; Καθώς τα social έχουν αποκτήσει ρόλο κριτή χωρίς εκλογή και χωρίς λογοδοσία, η απάντηση δεν είναι καθόλου εύκολη.

Η δημοκρατία στην εποχή των αλγορίθμων

Αν κάποτε η δημοκρατία χρειαζόταν έναν ελεύθερο Τύπο, σήμερα χρειάζεται κάτι επιπλέον: διαφάνεια στον κώδικα. Οι αλγόριθμοι αποφασίζουν ποιες ειδήσεις θα εμφανιστούν μπροστά σου, ποια πρόσωπα θα δεις σε βίντεο και ποια διαφήμιση θα σου απευθύνει τον λόγο. Δεν έχουν ιδεολογία –έχουν στόχο το engagement. Και αυτό συχνά σημαίνει ενίσχυση των άκρων, της πόλωσης, των συναισθηματικών αντιδράσεων.

Όπως δυστοπικά απέδειξε πριν μερικά χρόνια το σκάνδαλο του Cambridge Analytica, η ψηφιακή χειραγώγηση της κοινής γνώμης δεν είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Είναι η πραγματικότητα εκλογικών αναμετρήσεων σε πολλές γωνιές του κόσμου. Αντιμέτωπες με αυτή τη νέας μορφής προπαγάνδα, οι δημοκρατίες καλούνται να εκσυγχρονίσουν την θωράκισή τους.

Το δικαίωμα στην πρόσβαση και στη συμμετοχή

Κόντρα στην εντύπωση που καλλιεργούν τα social και οι ρητορικές τους, δεν είναι όλοι οι άνθρωποι συνδεδεμένοι –ούτε είναι όλοι εξίσου εξοικειωμένοι με την τεχνολογία. Η ψηφιακή ανισότητα αποκλείει ανθρώπους από υπηρεσίες (θυμάσαι τον Daniel Blake;), ενημέρωση, επικοινωνία, από την ίδια τη δημόσια ζωή.

Από ηλικιωμένους που δυσκολεύονται με τα gov.gr μέχρι περιοχές χωρίς επαρκή πρόσβαση στο διαδίκτυο και μειονότητες που παραμένουν αόρατες για τους αλγορίθμους, η ισότητα στη νέα εποχή δεν μπορεί να επιτευχθεί προτού υπάρξει ισότητα στην ψηφιακή συμμετοχή.

Η ενδυνάμωση μέσω των online κοινοτήτων

Παρ’ όλα αυτά, ο ψηφιακός χώρος εξακολουθεί να είναι ένα πεδίο ελπίδας. Κινήματα όπως τα #MeToo και #BlackLivesMatter απέδειξαν ότι η διαδικτυακή αλληλεγγύη μπορεί να μετατραπεί σε πραγματική κοινωνική αλλαγή. Μαρτυρίες που δεν θα άκουγαν ποτέ τα παραδοσιακά media, έγιναν πρωτοσέλιδα χάρη σε ένα hashtag. Άνθρωποι χωρίς πρόσβαση σε μέσα ενημέρωσης έγιναν οι ίδιοι το μέσο και το μήνυμα, που έλεγε κι ο Marshall o McLuhan.

Το Internet μπορεί να γίνει τοξικό. Αλλά είναι και απελευθερωτικό, όταν χρησιμοποιείται για να δώσει χώρο, φωνή και δικαίωμα στην ορατότητα.

Τεχνητή Νοημοσύνη: το νέο μεγάλο στοίχημα

Η AI υπόσχεται θαύματα: διάγνωση ασθενειών, καλύτερη εκπαίδευση, προσβασιμότητα για άτομα με αναπηρία. Μπορεί όμως να ενισχύσει προκαταλήψεις, να βάλει τα δικαιώματα στον αυτόματο και να αποφασίσει για ανθρώπινες ζωές χωρίς ανθρώπινη κρίση. Το ερώτημα δεν είναι αν θα προχωρήσουμε μαζί της. Αυτό έχει ήδη αποφασιστεί. Το ερώτημα είναι με ποιους κανόνες θα πορευτούμε και ποιος θα διασφαλίσει ότι η ηθική τεχνολογία δεν θα είναι απλώς μια ωραία ατάκα για συνέδρια.

Μια νέα γενιά διεκδικητών

Η συζήτηση περί δικαιωμάτων έχει πλέον μεταφερθεί στο TikTok, στους servers του Discord, σε κοινότητες που λειτουργούν πέρα από το βλέμμα των πολιτικών και των νομοθετών. Οι νέοι δεν περιμένουν να τους δοθεί ο λόγος· τον παίρνουν μόνοι τους. Ενημερώνονται, εκφράζονται και αντιδρούν μέσα στον χώρο που ζουν καθημερινά: τον ψηφιακό.

Κι ίσως αυτό είναι το μεγαλύτερο κέρδος της εποχής: η δυσφορία μας γίνεται δημόσια, κι η δημόσια πίεση φέρνει αλλαγή. Οι αγώνες ξεκινούν από ένα story και καταλήγουν στο φυσικό τους περιβάλλον, έξω, στους δρόμους.