Τι θα πει θέατρο ντοκιμαντέρ; Ο σκηνοθέτης του Λάθος Χώρα εξηγεί

της Ηρώς Κουνάδη

Η Λάθος Χώρα του Γκαζμέντ Καπλάνι, που ανεβαίνει αυτές τις μέρες στο Θέατρο Πόρτα σε σκηνοθεσία του Παντελή Φλατσούση, δεν μοιάζει με καμία από τις παραστάσεις που έχεις δει. Ένας συνδυασμός μυθοπλασίας και θεάτρου ντοκιμαντέρ, μιλά για την μετανάστευση και την αναζήτηση ταυτότητας σε μία ή περισσότερες… λάθος χώρες. Τρεις ηθοποιοί εναλλάσσουν τους ρόλους τους με τις προσωπικές τους ιστορίες, σε ένα σκηνικό φτιαγμένο από μακέτες και μινιατούρες, που κινηματογραφείται από τους ίδιους και προβάλλεται στην μεγάλη οθόνη στο φόντο, έτσι ώστε να βλέπουμε παράλληλα δύο σκηνικές δράσεις: Μια θεατρική στη σκηνή και μια κινηματογραφική στο μπαγκράουντ. Τη μεγάλη και τη μικρή εικόνα. Το ευρύτερο πλαίσιο και τη λεπτομέρεια. Ή το προσωπικό και το συλλογικό, θα έλεγε κανείς.

Ζητήσαμε από τον σκηνοθέτη να μας μιλήσει για το θέατρο ντοκιμαντέρ που τόσο αγαπά, το πώς αυτό συνδυάζεται με την μυθοπλασία, και το αν υπάρχουν τελικά λάθος και σωστές χώρες.

Τι είναι το θέατρο ντοκιμαντέρ, και γιατί το επιλέγετε σταθερά στις δουλειές σας;
Το επιλέγω γιατί, όπως το βλέπω εγώ, είναι μία σύνδεση με την πραγματικότητα, ένας τρόπος να φέρουμε τον δρόμο στο θέατρο, ας το πούμε έτσι πιο γλαφυρά. Βέβαια εδώ –στην παράσταση Λάθος Χώρα δηλαδή– δεν πρόκειται για καθαρό ντοκιμαντέρ. Μπλέκουμε μυθοπλασία με τεκμηρίωση. Αυτό με ενδιαφέρει περισσότερο. Είναι ένας τρόπος τα όρια να γίνουν πιο ρευστά μεταξύ των δύο. Και αυτός είναι ο στόχος: να παρουσιάσουμε την πραγματικότητα ως ικανή να αλλάξει, αλλά και τη μυθοπλασία ως κάτι που σχετίζεται με την κοινωνία εντός της οποίας ζούμε.



Υπάρχει χώρος για νέα (ή έστω λιγότερο δημοφιλή) θεατρικά είδη, σε μια χρονιά με δύσκολες για το θέατρο συνθήκες, όπως η φετινή;
Θεωρώ, ότι ναι, μια τέτοια παράσταση μπορεί να βρει το κοινό της ακόμα και σε μια πιο δύσκολη χρονιά, όπως είναι η φετινή για το θέατρο. Πάντως και σε μια χρονιά με φυσιολογική ροή καθημερινότητας, όπως τότε στον παλιό κόσμο, δεν ξέρω πόσος χώρος υπήρχε για τέτοιες παραστάσεις. Και εννοώ στο ελεύθερο θέατρο, γιατί μια τέτοια παράσταση έχει μεγάλο ρίσκο σε πάρα πολλά επίπεδα. Γι' αυτό και είναι πιο συνηθισμένο να τις βλέπουμε σε μεγάλους φορείς, θεσμούς και ιδρύματα. Απ' την άλλη ο χώρος δημιουργείται. Δεν προϋπάρχει κάποιου πράγματος. Απλά δεν είναι και το πιο απλό πράγμα στον κόσμο να τον δημιουργήσεις αυτό τον χώρο για μια τέτοιου τύπου παράσταση.

Στην παράσταση, παράλληλα με την ιστορία των ηρώων του Γκαζμέντ Καπλάνι, ξετυλίγονται οι προσωπικές ιστορίες των τριών ηθοποιών, όλες τους με άξονα την μετανάστευση –την δική τους ή των γονιών τους– και την αναζήτηση ταυτότητας σε μια ή περισσότερες λάθος χώρες. Επιλέξατε πρώτα το έργο, ή ήταν αυτό που ήρθε δεύτερο, να πλαισιώσει τις ιστορίες των πρωταγωνιστών;
Επέλεξα πρώτα το έργο, μάλιστα πριν αρκετό καιρό, αλλά από την αρχή το concept ήταν να συνδυαστεί με ιστορίες μετανάστευσης ή καλύτερα ιστορίες που έχουν βιωματική σχέση με το δίπολο μετακίνηση – εγκατάσταση και σχετίζονται με την ελληνική επικράτεια με κάποιον τρόπο. Και βέβαια μετά έρχεται όλο το κομμάτι της δραματουργίας, τι ιστορίες θέλουμε, από ποιους θα έστεκε να αποτελείται η ομάδα των ηθοποιών, όλα αυτά ήταν μια ουσιώδης δραματουργική διαδικασία σε αυτή την παράσταση. Και φυσικά και αρκετά δύσκολη. Γιατί όταν θέλεις να μιλήσεις για ζητήματα ταυτοτικά αγγίζεις πολύ ευαίσθητες χορδές και συχνά μπορείς να βρεθείς μπροστά σε εξαιρετικά απρόβλεπτες συμπεριφορές. Αυτό, όμως, ήταν κομμάτι της διαδικασίας και είναι και λογικό, όταν επιδιώκεις να μιλήσεις για τα τωρινά μεγάλα και σοβαρά ζητήματα, που είναι ακόμα ανοιχτά τραύματα για άτομα ή ομάδες του πληθυσμού. Αλλά εγώ γι' αυτά θέλω να μιλήσω, γιατί με αυτά αισθάνομαι συνάφεια, με αυτά αισθάνομαι συγγένεια.

Είναι μεγάλη νίκη να μπορούν να μιλάνε για τα ίδια τους τα προβλήματα και να αποκτούν ορατότητα στην κοινωνία, οι ίδιοι άνθρωποι που τα βιώνουν, αλλά αυτό δεν σημαίνει, ότι όποιος άλλος πάει να τα αγγίξει επειδή αισθάνεται συγγένεια με αυτά τα θέματα, τα εκμεταλλεύεται. Το θέμα είναι να χρησιμοποιήσουμε τις ταυτότητες, που είναι πάντα πολλαπλές ακόμα και στο ίδιο άτομο, για να πάμε πέρα από αυτές όχι για να ταμπουρωθούμε πίσω από αυτές και να φτιάξουμε έναν κώδικα στον οποίο θα συνεννοούμαστε μόνο εμείς και οι «δικοί», οι μυημένοι.

Προς το τέλος της παράστασης, η Ντέμπορα Οντόγκ θίγει ένα πολύ σημαντικό ζήτημα, λέγοντας πως είναι πολύ συγκεκριμένοι –και ελάχιστοι– οι ρόλοι που θα μπορούσε να παίξει ως μαύρη ηθοποιός στο ελληνικό θέατρο. Γιατί συμβαίνει αυτό, και τι χρειάζεται να γίνει για να αλλάξει;
Συμβαίνει γιατί δεν υπήρχε ορατότητα αυτών των ανθρώπων μέχρι πριν λίγα χρόνια. Δεν είναι τυχαίο, ότι στο αγγλικό θέατρο ή στις ΗΠΑ ένας μαύρος ηθοποιός παίζει διάφορους ρόλους. Δεν ξέρω αν έχει ακριβώς τις ίδιες ευκαιρίες, γιατί δεν γνωρίζω την συγκεκριμένη αγορά. Αλλά φαίνεται να έχει ξεπεράσει ένα πρώτο εμπόδιο. Μη ξεχνάμε, ότι η αγγλική (και όχι μόνο) λέξη για την αναπαράσταση που είναι representation, σημαίνει και αντιπροσώπευση. Είναι ενδιαφέρον και για το θέατρο, ότι αυτά τα δύο σχετίζονται ή και ταυτίζονται. Έχουν να κάνουν με ορατότητα κοινωνικών ομάδων και επίσης και με το πώς σκεφτόμαστε τον κόσμο, πώς αντιλαμβανόμαστε και αναπαριστούμε στην ίδια μας την συνείδηση την πραγματικότητα.

Υπάρχει τελικά «σωστή χώρα»;
Γενικά το σωστό και το λάθος είναι δυο έννοιες κάπως σχετικές, που αλληλεπικαλύπτονται συχνά. Για να απαντήσουμε στο αν υπάρχει σωστή και λάθος χώρα και ποια είναι αυτή, πρέπει να λύσουμε το θέμα αν υπάρχει ακριβώς χώρα και τι εννοούμε με αυτή την λέξη. Εννοούμε την πατρίδα που πρέπει να την αγαπάμε επειδή έτυχε να γεννηθούμε κάπου συγκεκριμένα, εννοούμε έναν κρατικό μηχανισμό, εννοούμε ένα ομοιογενές σύνολο συνηθειών, εννοούμε έναν γεωγραφικό χώρο που ορίζεται από κάποια σύνορα και εκεί ζει μία πολύμορφη και δυναμικά μεταβλητή στην πάροδο του χρόνου πολιτική κοινότητα, είναι οι τόποι, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό; Αυτοί είναι κάποιοι αρκετά διαφορετικοί στο ιδεολογικό τους πρόσημο, ορισμοί και μπορούμε να πούμε κι άλλους.

Αν πάμε στο πώς το αντιλαμβάνομαι πιο βιωματικά, θα έλεγα, ότι για μένα υπάρχουν μνήμες, επιθυμίες, απραγματοποίητα όνειρα, σχέσεις, δίκτυα ανθρώπων, η γλώσσα μου φυσικά, κάποιες συνήθειες, ένας συγκεκριμένος διοικητικός μηχανισμός με τον οποίο σχετιζόμαστε όλοι μας με κάποιους τρόπους και αυτά διαμορφώνουν την ζωή μας, τους βίους των ανθρώπων σε ένα ή περισσότερα μέρη. Αυτό είναι με έναν τρόπο η χώρα μου. Τώρα σωστή ή λάθος σε σχέση με τι; Όλα είναι λάθη ή εν δυνάμει λάθη, που προσπαθούμε να τα διαχειριστούμε.